بوم‌شناسی ارتباطی طی ادوار گوناگون بارها شاهد حضور پدیده اخبار جعلی و نقش آن در شکل‌گیری و تغییر معادلات و روند مناسبات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی در سطوح مختلف بوده که پیامدهای نگران‌کننده‌ای نیز به دنبال داشته است. بالطبع این امر، یکی از اصلی‌ترین انتقادها به رسانه‌ها، به‌ویژه رسانه‌های برخط در عصر اطلاعات و ارتباطات، ناتوانی مخاطبان در تشخیص اخبار واقعی و تفکیک آن از اخبار جعلی است. نگرانی از ناتوانی تشخیص و تفکیک اخبار واقعی از جعلی تا جایی پیش رفت که بسیاری از شرکت‌ها، سازمان‌ها، دولت‌ها، مراکز آموزشی و حتی رسانه‌ها، برای مبارزه با این نوع اخبار به چاره‌اندیشی و یافتن راهکارهای مناسب پرداختند.
اخبار جعلی موضوعی با پیشینه طولانی است که بر بستر فضای دوم امکان تولد، رشد و گسترش آن، بیش از پیش میسر شده است. این اخبار برای بسیاری از مخاطبان حقیقی و حقوقی به معضلی تبدیل شده که بدون داشتن مهارت‌ها و آموزش‌های لازم، امکان تشخیص آن ممکن نیست.
مفهوم نظری اخبار جعلی
علی‌رغم اینکه مفهوم اخبار جعلی دیرپا بوده و عمری به قدمت تاریخ بشریت دارد، اما بنا به آنچه در واژه‌نامه مِریِم-وبستر آمده، اصطلاح اخبار جعلی دارای پیشینه ۱۲۵ ساله است. هرچند در این باره برخی منابع دیگر، به سال‌های آغازین قرن هجدهم اشاره کرده‌اند. در واژه‌نامه کمبریج اخبار جعلی به کژروایت‌هایی اطلاق شده که به‌نظر می‌رسد واقعیت دارند و برای اثرگذاری بر دیدگاه‌های سیاسی در افکار عمومی در قالبی جدی یا طنز از طریق اینترنت یا دیگر رسانه‌ها منتشر می‌شوند.
دائره‌المعارف ویکی‌پدیا اخبار جعلی را از جنس روزنامه‌نگاری زرد یا تبلیغاتی برمی‌شمارد که شامل اطلاعات ناصواب حاصل از جعل عمدی اطلاعات بوده و از طریق رسانه‌های فردی و جمعی ازجمله رسانه‌های خبری، اجتماعی که برخط هم می‌توانند محسوب شوند، منتشر می‌شود. این اخبار با هدف گمراه کردن مخاطبان برای کسب منافع مالی یا امتیازهای سیاسی نوشته و منتشر می‌شود. مخاطب اخبار جعلی با دریافت سرنخ‌های اغراق‌آمیز غلط، احساس سرگردانی می‌کند. اخبار دروغین برخلاف ظاهر واضحش، گمراه‌کننده و فریبنده بوده، گاهی جنبه طنز به خود می‌گیرد. خبرهای جعلی برای «کلیک خوردن» و کسب درآمد حاصل از آن و خوانده شدن، دارای عناوین خبری چشم‌نواز و ترغیب‌کننده‌اند. برای افزایش تعداد خوانندگان و اشتراک اخبار جعلی در فضای برخط، از داستان‌های خبری جذابی در اینترنت استفاده می‌شود. در این چارچوب ارتباط‌گر سعی می‌کند بدون توجه به صحت و سقم اخبار، با طنزآلود کردن مطلب برای کسب منافع مادی مخاطب/کاربر را به کلیک کردن روی مطلب یا تبلیغات مرتبط با آن ترغیب کند. اخبار جعلی همچنین پوشش خبری رسانه‌های رسمی و جریان اصلی را تحت انقیاد خود درآورده و موجب می‌شود پوشش اخبار مهم از باب راستی‌آزمایی آن برای روزنامه‌نگاران دشوارتر از روال معمول شود.
با عنایت به تعاریف مذکور و دیگر تعاریف موجود، نویسندگان این مقاله بر این باورند که اخبار جعلی اخباری متشکل از اطلاعات جعلی و شایعات است که مغرضانه، به‌منظور جهت دادن به افکار عمومی در جهت کسب منافعی خاص، به‌واسطه رسانه‌های فردی و ارتباط‌جمعی تولید و منتشر می‌شوند.
شیوه‌های انتشار اخبار جعلی
افراد در رسانه‌های اجتماعی با کلیک کردن روی دکمه بازنشر، ناآگاهانه و بدون کنترل واقعی بودن مطلب، آن‌ها را به اشتراک می‌گذارند. برخی دیگر از خبرهای جعلی را روزنامه‌نگارانی منتشر می‌کنند که بیش از هر زمان و به‌طور هم‌رزمان تحت‌فشار درک‌پذیر کردن و گزارش صحیح اطلاعات پایدار شده در اینترنت قرار دارند. بر همین منوال، اشخاص دیگری نیز آن اخبار را در گروه‌های به نسبت مرتبط به اشتراک نهاده و آگاهانه برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی تلاش می‌کنند. شبکه‌های تروریستی و شبکه‌هایی که با روبات‌ها مدیریت می‌شود، بعضی دیگر از این دست اخبارها در مقام بخشی از کمپین‌های انتشار اطلاعات جعلی به اشتراک می‌گذارند.
برخی اقدامات جهانی انجام‌شده برای مقابله با اخبار جعلی
پس از انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در سال ۲۰۱۶، تلاش برای مبارزه و مقابله با تولید و انتشار اخبار جعلی شدت گرفت تا جایی که شرکت‌هایی چون گوگل و فیس‌بوک اقداماتی عملی را در این رابطه آغاز کردند. برای نمونه گوگل بخشی جدید را با عنوان فکت‌چک به نتایج جست‌وجوی خود اضافه کرد. البته خود گوگل قادر به تشخیص صحت اخبار نیست، اما این سرویس جدید صحت اخبار را با بررسی دیگر منتشرکنندگان خبر و سازمان‌ها و شرکت‌های مسئول کنترل و بررسی وقایع مانند Snopes و PolitiFact انجام می‌دهد. بر این اساس، گوگل در کنار تمام اطلاعات مهم و غیرمهم که درباره آن خبر وجود دارد، اطلاعاتی بیشتر را منتشر می‌کند تا نشان دهد اولین منتشرکننده خبر چه شخص یا تارنمایی بوده و چه تارنماهای دیگری به خبر موردنظر استناد کرده‌اند. فیس‌بوک هم در پی انتقادهای وارده به آن، به دنبال محدود کردن اخبار جعلی در شبکه اجتماعی خود است. این شبکه اجتماعی اعلام کرد برای کنترل اخبار جعلی تمرکزش بر سه حوزه اصلی است:
• ایجاد اختلال در مشوق‌های اقتصادی برای تولیدکنندگان اخبار جعلی؛
• ارائه محصولات جدید برای جلوگیری از انتشار اخبار جعلی؛
• کمک به مردم برای تصمیم‌گیری آگاهانه‌تر در مواجهه با اخبار جعلی.
ارائه آموزش به کاربران پیرامون چگونگی تشخیص اخبار جعلی و آغاز همکاری‌هایی با شرکا برای جلوگیری از انتشار بیشتر این نوع اخبار، از دیگر اقدامات فیس‌بوک است. توئیتر نیز مشغول کار بر روی قابلیتی جدید است که به کاربران اجازه می‌دهد توئیت‌های حاوی اخبار جعلی را مشخص کنند. از دیگر تلاش‌های انجام‌گرفته در مسیر مبارزه با اخبار جعلی، راه‌اندازی موتورهای جست‌وجوی ویژه تشخیص اخبار جعلی ازجمله موتور جست‌وجوی Hoaxy است که محققان دانشگاه ایندیانا طراحی کرده‌اند که اخبار جعلی را مشخص کرده و به کاربران اطلاع می‌دهد.
قانون‌گذاران کشورهای مختلف ازجمله در اتحادیه اروپا چندی است که مبارزه با اخبار جعلی را آغاز کرده‌اند. برای نمونه، نمایندگان پارلمان اروپا به‌منظور مقابله با این اخبار، خواستار برنامه‌های آموزشی جدید در مدارس اتحادیه اروپا برای ترویج سواد رسانه‌ای شده‌اند.
تلاش‌های رسانه‌های بزرگ برای مقابله با انتشار اخبار جعلی با رویکردی آموزشی نیز درخور توجه است، که از آن جمله تلاش‌های بنگاه خبری بی‌بی‌سی است که خود در مظان اتهام انتشار چنین اخباری است. تارنماهای مدرسه روزنامه‌نگاری بی‌بی‌سی حاوی رهنمودهایی ارزشمند درباره ضوابط ویراستاری مورداستفاده بی‌بی‌سی و ارزش‌های بنیادین ناظر بر فعالیت خبرنگارانش است؛ در عین حال، به‌منزله ابزاری بسیار مهم تلقی می‌شود که استفاده از آن، اعمال این ضوابط، به‌خصوص الزام به گزارشگری بی‌طرفانه را در ترجمه مطالب تضمین می‌کند. مطالب این تارنماها هرچند وقت یک بار به‌روز می‌شود، یکی از محورهای اصلی مطالبشان نحوه کار با رسانه‌های اجتماعی است که می‌توان به چگونگی احراز صحت و سقم گزارش‌های ارائه‌شده و منابع آن‌ها توسط این رسانه همچنین، مسئولیت‌های تهیه‌کنندگان و گزارشگران بی‌بی‌سی در استفاده از این مطالب اشاره کرد.
منبع:
اخبار جعلی و مهارت‌های مقابله با آن، فصلنامه رسانه، سال بیست‌وهشتم، شماره ۳، نویسندگان: محمد سلطانی‌فر، مریم سلیمی، سید غلامرضا فلسفی