خبر
خبرنویسی، گزارشگری و روزنامه‌نگاری در گذر زمان مانند همه ی مهارت‌ها، روندی تکاملی داشته است. این روند متوقف نشده و نخواهد شد، «حرف آخر» زده نشده و نخواهد شد. این واقعیت به معنای آن است که انسان و ذهن و روح او «ایستا» نیست، انسان تسلیم سکون نمی‌شود و آگاه شدن و آموزش و یادگیری مهارت‌ها و تخصص‌ها و دانش‌ها را هرگز کنار نمی‌گذارد. او آموختن را بیهوده نمی‌داند و به کوشش دایم خویش برای آموختن و فهمیدن، که نتیجه‌اش تکاملِ علم و ارتقای مهارت‌های انسانی در به کار بستن دانسته‌هایش است، ادامه می‌دهد. یکی از این مهارت‌ها و تخصص‌ها، خبرنویسی، خبرنگاری و گزارشگری است.
تعریف خبر
خبر به ۲ معنا است: کلّی و عام یعنی «درک و بیان ساده‌ی یک رویداد مهم» و جزیی و خاص یعنی «انتقال جزییات یک رویداد در گستره‌ای محدود به انبوه مخاطبان در گستره‌ای وسیع». این نوع خبر، ارکان، عناصر و ویژگی‌هایی دارد که پایین‌تر به آنها اشاره خواهد شد. پیش از آن بیانِ ۱۲ نکته از نگاه صاحبنظران عرصه ی خبر، روزنامه نگاری و ارتباطات ضرورت دارد:
۱. خبر به هر ۲ معنا، نیاز انسان است؛ نیاز و الزام طبیعی، وُجدانی، حقوقی، شرعی، ملی و شخصی. این نیاز در جوامعِ جدید تجاری و توسعه یافته و نزد انسانِ مدرن شهرنشین و مدنی، جدی‌تر و آشکارتر است. از منظر روانشناختی، نیاز به خبر بخشی از شخصیت و ذات انسان است و از منظر جامعه‌شناختی، خبر بخشی از مسوولیت انسان است.
۲. خبر عامل و موجد یعنی ایجاد کننده یا پدید آورنده ی شناخت (شامل ادراکات، اعتقادات، ایده‌ها، نگرش‌ها و اطلاعات) است و برعکس. خبر عامل و موجد عاطفه و احساس (شامل حالت‌های ترس و نفرت و شجاعت و محبت و...) است و برعکس. خبر عامل و موجد ارزش‌ها و هنجارها و عادت‌ها است و برعکس. خبر عامل و موجد رفتارها و اقدام ها است و برعکس. با این توصیف، خبر، آمیزه‌ای از ادراکات، احساسات، ارزش‌ها، عادات و تمایلات رفتاری یک شخص یا یک نهاد و نظام (سیستم) در باره ی یک پدیده یا رویداد است.
۳. خبر موجب حذف یا کمرنگ شدن عقاید کلیشه‌ای یا تفکرات قالبی می‌شود. این گونه عقاید و تفکرات موجب رفتار از پیش تعیین شده و متعصبانه و نیز پیشداوری و قضاوت زود هنگام می‌شود. هنگامی که خبر و خبردار شدن در فرد و جامعه‌ای ثبات پیدا می‌کند درست مانند عادات، اعتقادات و اخلاق و فرهنگ انسانی، آن فرد و جامعه را در جهت‌های مختلف (نه در جهتی خاص) به فعالیت وا می‌دارد.
۴. حکیمان گفته‌اند که «اگر فردِ بهتر می‌خواهید، اخلاق را ترویج دهید.» خبر ابزار ترویج اخلاق است و بی‌خبری، بی‌اخلاقی است. نیز گفته‌اند که «اگر جامعه‌ی بهتر می‌خواهید به حقوق توجه کنید». خبر، راه رسیدن به حقوق فردی و جمعی و شناخت این نوع حقوق و آگاهی از کیفیات و جزییات آن است.
۵. خبر از جنس آگاهی و معرفت است و آگاهی نه تنها از تعارضات درونی هر فرد آدمی (منِ درونی و منِ بیرونی یا رسمی) و نیمه‌ی پنهانِ شخصیت افراد پرده برمی‌دارد بلکه همزمان، به تعارضاتی هم که در حیات اجتماعی وجود دارند، توجه دارد. خبر، در پیِ آگاه کردن، تغییر و هم تحوّل است تا روند نوسازی، متوقف نشود.
۶. خبر، ابزار مهم نوگرایی و نوسازی در افکار و ساختارها است. نوگرایی و نوسازی به معنای مرحله‌ی انتقالی از جوامع و نظام‌های سنتی به جوامع مدرنِ صنعتی و نظام جمهوری‌های نوین است. اساس این مرحله و انتقال، انتقال جامعه و حکومت از ساده به پیچیده و از یکسانی و یک دستی به تنوع و تمایز پذیری است. لازمه‌ی این انتقال، تحوّلِ ساختارها است و نقش خبر در ایجاد تحوّل، انکارناپذیر است.
۷. انسان محتاجِ دانستن و خبر است. خبر، تأثیر آزادی‌بخش دارد. مهم‌ترین کیفیت و تأثیر خبر، آزادی و آزادسازی اندیشه است. با آزادسازی خبر و آزاد گذاشتنِ خبرنگاران، از فساد سیاسی و فساد اقتصادی (بی‌عدالتی اجتماعی) جلوگیری می‌شود یا میزان این ۲ نوع فساد ویرانگر، کاهش می‌یابد.
۸. انسان خواهان عدالت است و خبر می‌تواند کمک کننده به تحقق آن باشد. آیا منصفانه است که عده‌ای وقتی متولد می‌شوند در ناز و نعمت باشند و عده‌ای در فقر و فاقه؟ آیا منصفانه و عادلانه است که کسی که کار نکرده یا کار نمی‌کند مالک شود یا از راه دزدی و رشوه و پارتی، ثروتمند شود و کسی که شرافت‌مندانه کار می‌کند و دزدی نمی‌کند و رشوه نمی‌دهد، فقیر بماند؟ اگر منصفانه و عادلانه نیست پس باید کاری کرد. خبرنگاران در کنار دیگران می‌توانند کاری کنند. خبر معلوم می‌کند که کدام نابرابری‌ها، ناعادلانه‌اند.
۹. چه کسانی می‌توانند خبرنگار باشند؟ افرادی که فهم و شجاعت دارند، از ذهن و قلم پرسشگر و روان برخوردارند و از رنج و نگرانی و دغدغه نمی‌هراسند و نسبت دایم و وثیقی با آرامش روحی و جسمی و راحتی و انزوا طلبی برقرار نمی‌کنند. خبرنگاری، گزارشگری و روزنامه نویسی همه جا از جمله در ایران، جزو مشاغل سخت و زیان‌آور برای خبرنگار است.
۱۰. تنها هدف خبرنگاری، گزارشگری و روزنامه‌نویسی باید خدمت باشد و خدمت از راه تهیه و کسب خبرِ راست و درست، میّسر است. بی‌تردید نیروی روزنامه و خبر، قدرت عظیمی (بزرگی) است اما همان‌طور که نیروی لجام گسیخته‌ی یک سیلاب می‌تواند روستاها و حتی شهرها را در خود غرقه سازد یا نابود کند، جریان نادرست خبری و خبرهای ساختگی و آمیخته با توهین و تهمت و دروغ ، ممکن است در خدمت ویرانی و تباهی، نه توسعه و ترّقی، قرار گیرد.
۱۱. جایگاه و اهمیتِ نظارت و ارزیابی اخبار و گزارش ها، زمانی به درستی آشکار می‌شود که بدانیم خبرها و به طور کلی رسانه‌ها اعم از مکتوب و شفاهی، نقش بزرگی در تولید و ترویج اخلاق، اعتقادات و باورها، عادات و رفتارها، فرهنگ سازی، هدایت و روشنگریِ افکار عمومی به عهده دارند. افزون بر این، نوشتن خبرنگاران و روزنامه‌نگاران به عنوان یک «معیارِ» درست نویسی و حفظ و تقویتِ زبان پارسی همواره مورد توجه و حتی تقلید مخاطبان و خوانندگانِ اخبار، گزارش‌ها، تحلیل و تفسیرها و مصاحبه‌ها قرار گرفته و می‌گیرد.
۱۲.جان مایه کار رسانه، خبر است و خبر به معنای خاص آن همان‌گونه که اشاره شد، انتقال جزییات یک رویداد در گستره‌ای محدود، به انبوه مخاطبان در گستره‌ای وسیع است.
هیچ رویدادی به طور کامل شبیه رویدادی دیگر نیست. یعنی در کار رسانه ی خبری، تکرار وجود ندارد. اگر رویدادها تکراری بودند، دلیل ضرورت تداوم و توقف ناپذیری کار رسانه خبری زایل می‌شد و فعالیت گاه گاهی رسانه کافی می‌بود. به واقع عنصر تازگی در هر رویداد خبری و لزوم اطلاع (یا اطلاع‌رسانی به) مخاطبان، به کار رسانه، خصلتی دایمی و توقف ناپذیر داده است.
در عین حال رویداد، هیچ‌گونه وابستگی به رسانه ندارد و مستقل از رسانه رخ می‌دهد؛ در حالی که موجودیت رسانه، به طور کامل وابسته به رویداد است. رسانه به عنوان نقل کننده ی رویدادها و تحولات محیطی، خود، محصول این رویدادها است و به عبارت دیگر رسانه برای تداوم حیات، از فرآورده‌های خود تغذیه هم می‌کند.
رابطه میان رویداد و رسانه که بنا به ماهیت و منشا پیدایی هر یک (رخداد و تاسیس)، رابطه‌ای یک طرفه است؛ در عرصه عمل یک رابطه خطی چند عنصری را به صورت روند «رویداد ـ واسطه (رسانه) ـ فرآورده ـ مخاطب»؛ ایجاد کرده است. در چنین رابطه یک طرفه‌ای، واسطه انتقال رویداد (رسانه) به مخاطب، همواره در معرض آسیب‌های ویژه خود از جمله ایستایی، تکرار و خستگی جسمی و ذهنی قرار دارد. از این رو رسانه، همچنان که رویداد، همواره نو و پویا است؛ ناگزیر از حفظ پویایی و کارآمدی خود است.
بنابر این ایجاد تعادل و هماهنگی میان «رویداد و تحولات محیطی» با «توانایی رسانه در انتقال آنها»، برای حفظ سلامت، نشاط و کارآیی رسانه الزامی است. بازنگری مداوم رسانه در کارکرد خود، از روش‌های حفظ تعادل و هماهنگی میان رویداد و رسانه است.
تنظیم خبر
خودِ خبر، هم ذاتی، فطری و طبیعی است و هم اکتسابی یعنی محصولِ تعاملات و روابط افراد با دیگران و نهادها و نظام‌ها، هنجارها، باورها و رویدادهای جامعه است. اما تنظیم خبر، حرفه و مهارت است و مانند همه‌ی حرفه‌ها و مهارت‌ها و تخصص‌ها، اکتسابی است. در تنظیم یک خبر (خاص و جزیی)، باید نکات زیر که مختصات و ویژگی‌های آن است، رعایت شود:
۱. از آن‌جا که خبر، پایه و اساس ۶ مقوله‌ی گزارش، تفسیر، تحلیل، نظرسنجی، مصاحبه (مستقیم یا حضوری و غیر مستقیم یا تلفنی) و میزگرد است، در آن ـ بر خلاف این ۶ مقوله ـ قضاوت یا داوری نیست و خبرنگار نباید ارزش‌ها و ایدئولوژی و آموزه‌های دینی و قومی و اغراض شخصی و جناحی خود را در خبر دخالت دهد. در اصطلاح، خبر را باید خنثی تنظیم کند. از دروغ‌گویی یا جعل یا تحریف واقعیت یا ناقص گفتن و نوشتن و سانسور یا بیطرف نبودن، پرهیز کند. به عبارت دیگر خبر، رویداد و واقعیتی مستقل از ذهنیت، جهان‌بینی، پیش‌فرض‌ها، ایدئولوژی و گرایش سیاسی خبرنگار است. امروزه به دلیل پروسه یا فرایند جهانی شدن و ظهور عصر «مدیا» یا رسانه و بخاطر تنوع و ازدیاد رسانه‌ها، جعل و تحریف و سانسور خبر و حفظ نکردن بی‌طرفی، ره به جایی نمی‌برد.
۲. در تنظیم خبر باید به «ارزش‌های خبری» شامل‌ِ شگفتی، تازگی، نُدرت، درگیری، برخورد و دامنه‌ی تأثیر، توجه کرد. یعنی یک خبر ِتنظیم شده دستِ کم باید یکی از این ارزش‌ها را داشته باشد.
۳. در تنظیم خبر باید به عناصر یا «پرسش‌های خبری» شامل کی (زمان)، کجا (مکان)، چه، چرا، چگونه (علّت و کیفیت) و که (چه کسی) توجه شود. به بیان دیگر، تنظیم یک خبر باید در پاسخ به این پرسش‌ها باشد و از تنظیم «پیش خبر» یعنی رویداد یا واقعیتی که هنوز اتفاق نیفتاده و مربوط به آینده است، اجتناب کرد.
۴. در تنظیم خبر باید از «آیین نگارش و یکسان نویسی»، که هر ماه یک بخش از آن برای همکاران ارسال می شود، پیروی کرد.
ارکان خبر
الف. تیتر (عنوان) خبر
تیتر یا عنوان، خبر و گزارش را به مخاطب معرفی می‌کند، به مخاطب امکان می‌دهد از میان انبوه خبرها و گزارش ها، خبر یا خبرها و گزارش های مورد توجه خود را انتخاب کند. برای این که مخاطب به دریافت پیام (متن) خبر و گزارش راغب شود، معرفی مختصر آن با تیتر صورت می‌گیرد که باید مؤثر و مفید (جذاب) باشد و مخاطب پس از دریافت متن پیام، احساس نکند میان تیتر و متن تناسبی نبوده و فریب خورده است. پس لازم است تیتر متناسب با متن و صحیح (درست) باشد. تیتر باید «گیرا، مناسب، صحیح و قابل فهم» ارایه شود، هرچند که در برخی مواقع به هنگام تیتر نویسی با توجه به نوع رویدادهای خبری، پاره‌ای استثنا نیز وجود دارد.
اصول تیتر نویسی
تیتر که «بیانگر کلی تمامی یک خبر در ساده‌ترین و کوتاه‌ترین شکل ممکن است» باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:
۱ـ تیتر باید با لید (چکیده‌ی خبر) هماهنگ باشد، یعنی تا حد ممکن از لید استخراج شود.
۲ـ تیتر نباید مبهم و کلی باشد، بلکه باید روشن و دقیق باشد.
۳ـ واژه تکراری در تیتر نباشد.
۴ـ نشانه ی پرسش (؟) در تیترهای سوالی (پرسشی) درج شود.
۵ـ تیتر باید فعل داشته باشد، مگر در موارد استثنایی.
۶ـ تیتر بهتر است در یک سطر خلاصه شود، ولی اصل پیام فدای کوتاه شدن تیتر نشود.
۷ـ منبع خبر در تیتر ناشناخته یا مبهم نباشد.
۸ـ شایبه تبلیغ در تیتر وجود نداشته باشد.
۹ـ پایان تیتر نقطه ندارد.
۱۰ـ از واژه‌های عامیانه، بیگانه و ناآشنا در تیتر استفاده نشود.
۱۱ـ تیتر با حرف اضافه شروع نشود.
۱۲ـ در تیتر از «کژتابی» پرهیز شود.
تیتر در گزارش
تیتر در مقاله، گزارش، تحلیل، تفسیر، مصاحبه و میزگرد محدودیت‌های «تیتر در خبر» را ندارد.
افزون بر رعایت ویژگی‌های کلی تیتر مانند اختصار، جذابیت و صحت، همین‌قدر که تیتر بتواند موضوع گزارش را برای مخاطب روشن کند، به عبارت دیگر میان متن و مخاطب ارتباط موفقی برقرار سازد، نشان دهنده درستی تیتر خواهد بود.
ذکر منبع در تیتر
جنبه مثبت ذکر منبع خبر در تیتر، در این است که به مخاطب اعلام می‌کند خبر، مستند و معتبر است. افزون بر این، در مواردی که منبع خبر، اهمیتی هم سنگ موضوع خبر داشته باشد، یا مهمتر از موضوع خبر باشد، ذکر منبع خبر در تیتر یا روتیتر ضروری است و گر نه آوردن منبع خبر در تیتر، ضعف تیتر محسوب می‌شود نه نقطه قوت آن.
برای نمونه اگر وزیر کشور دولت تدبیر و امید اعلام کند که انتخابات سیزدهمین دوره ریاست جمهوری روز ۲۳ خرداد سال ۱۴۰۰ خورشیدی برگزار می‌شود، برای تیتر خبر می‌شود نوشت:
«انتخابات ریاست جمهوری ۲۳ خرداد ۱۴۰۰ برگزار می‌شود». دیگر نیازی نیست منبع خبر هم در تیتر ذکر شود. زیرا از نظر حیطه اختیارات مقام ها، وزیر کشور مسوول‌ترین مقام برای اعلام موضوع این خبر است و اختلاف نظری در مورد آن نیست.
اما اگر وزیر کشور خبر از تغییر قانون انتخابات ریاست جمهوری داد، ضروری است منبع خبر هم در تیتر ذکر شود: «وزیر کشور: قانون انتخابات ریاست جمهوری تغییر می‌کند». چرا که تغییر قانون انتخابات به تمامی در حیطه اختیارات و مسوولیت وزیر کشور نیست. اگر نظر دولت بر تغییر قانون انتخابات باشد، به وزارت کشور ماموریت تدوین لایحه آن را می‌دهد. این لایحه پس از تصویب در هیات دولت، تقدیم مجلس می‌شود و پس از تصویب در مجلس - که اغلب با تغییراتی همراه است - و تایید شورای نگهبان، قابلیت اجرا می‌یابد. در واقع به صرف این که وزیر کشور تغییر قانون انتخابات را اعلام کند به معنای قطعیت آن نیست. از این رو لازم است در نوشتن تیتر این گونه خبرها منبع هم ذکر شود.
مثالی دیگر به روشن شدن موضوع کمک می‌کند: اعلام موضع یا مواضع ایران در مورد رویدادهای سوریه، عراق و افغانستان فقط در دایره‌ی مسوولیت وزارت امور خارجه و مقام های بالاتر از آن است. حتی وزیر دیگر کابینه هم نمی‌تواند مواضع رسمی ایران در این مورد را اعلام کند. مگر این که به صراحت چنین ماموریتی را از هیات دولت گرفته باشد. در این صورت نیازی به ذکر منبع در تیتر نیست. هرچند که اگر رییس جمهوری موضع ایران را اعلام کرده باشد، ذکر منبع در تیتر موجب قوت و مستند بودن آن می‌شود و البته حذف منبع هم موجب ضعف و نقص تیتر نمی‌شود.
اما اگر مقام های پایین‌تر موضعی را در این مورد اعلام کنند، ضروری است منبع در تیتر خبر ذکر شود تا مخاطب به طور غیر مستقیم دریابد که موضع اعلام شده، موضع رسمی کشور نیست. بلکه موضع شخصی آن فرد یا نهاد یا جناحی است که آن شخص به آن منسوب است.
به طور خلاصه معرفی منبع خبر در تیتر یا روتیتر بویژه در تیترهای نقلی، درصورتی که صحت خبر مورد تردید خبرنگار است، یا منابع دیگر، نظر دیگری در مورد آن موضوع خبری دارند، یا تیتر حاوی قضاوتی است که همگان در آن اتفاق نظر ندارند؛ ضروری است. بسیاری از اخبار رادیوها و منابع خبری خارجی در مورد ایران، مشمول این نکته است.
به عنوان نمونه تیتر «ناظران به حل کامل اختلاف هسته‌ای ایران و آمریکا تردید دارند» بدون ذکر منبع، به معنای آن خواهد بود که مضمون آن، کار خود ایرنا و مورد تایید ما است. اما وقتی که منبع هم در تیتر معرفی می‌شود، همه ی مسوولیت خوب و بد آن متوجه منبع می‌شود، مانند:
نادرست ـ ناظران به حلّ کامل اختلاف هسته‌ای ایران و آمریکا تردید دارند
درست ـ لس آنجلس تایمز: ناظران به حل کامل اختلاف هسته‌ای آمریکا با ایران تردید دارند
نادرست ـ تحریم ها به توقف تولید محصولات پتروشیمی ایران منجر شد
درست ـ بی. بی. سی: تحریم ها به توقف تولید محصولات پتروشیمی ایران منجر شد
معرفی و ذکر منبع در تیتر اخباری که منابع خبری در حوزه مسوولیت خود موضوعی را اعلام می‌کنند، ضرورتی ندارد. برای نمونه اگر وزیر امور اقتصادی و دارایی یا معاون امور مالیاتی وزیر دارایی خبر از کاهش یا افزایش میزان درآمد مالیاتی دولت دادند، چون منبع اعلام کننده خبر، خود، موثق‌ترین و صالح‌ترین مقام های کشور (منبع) برای اعلام هر خبری در مورد مقوله مالیات هستند و مضمون خبر کاملاً موثق و واقعیت مسلم باید تلقی شود، لازم نیست در تیتر، منبع هم ذکر شود و می‌توان در تیتر نوشت: درآمد مالیاتی دولت کاهش یا افزایش یافت
اما وزیر امور اقتصادی و دارایی اگر (به فرض) خبر از تغییر یا اصلاح قانون مالیات‌ها را داد، چون تغییر قانون مالیات‌ها در حیطه مسوولیت و اختیار او نیست، لازم است که منبع هم در خبر ذکر شود تا مخاطب دریابد که تحقق مضمون خبر قطعی نیست. به این صورت: وزیر دارایی: قانون مالیات‌ها تغییر می‌کند یا اصلاح می‌شود
همه نیک می‌دانند که تغییر قانون مالیات‌ها در اختیار وزیر امور اقتصادی و دارایی نیست (هر چند وزارت امور اقتصادی و دارایی بالقوه مهم ترین نقش را در تدوین لایحه مالیات‌ها می‌تواند داشته باشد). اگر نظر دولت به تغییر یا اصلاح قانون مالیات‌ها باشد، به وزارت امور اقتصادی و دارایی ماموریت تدوین لایحه آن را می‌دهد. این لایحه بعد از تصویب در هیات دولت، تقدیم مجلس شورای اسلامی می‌شود و در صورت تصویب مجلس و تایید شورای نگهبان، به عنوان قانون، قابلیت اجرا می‌یابد. در واقع به صرف این که وزیر امور اقتصادی و دارایی خبر از تغییر یا اصلاح قانون مالیات‌ها درآینده را داد، به معنای قطعیت آن نیست. بنابراین لازم است در نوشتن تیتر این گونه خبرها، منبع هم ذکر شود.
نکته قابل توجه این که منبع تیتر، یا اشخاص یعنی دارای شخصیت حقیقی یا نهادها، وزارت خانه‌ها، سازمان‌ها و ادارات و... دارای شخصیت حقوقی و شناخته شده هستند. در مواردی که ذکر منبع در تیتر ضرورت می‌یابد، استفاده از شخصیت حقوقی در تیتر جز در موارد استثنایی (منابع حقوقی ناشناخته) معمولا مشکلی ایجاد نمی‌کند. اما باید مراقب بود که شخص حقیقی در صورتی به عنوان منبع در تیتر ذکر شود که از شهرت کافی بهره‌مند باشد. بنابراین استفاده از شخصیت حقوقی ناشناخته و شخصیت حقیقی ناشناس به عنوان منبع در تیتر، صحیح یا درست نیست.
استفاده از عبارت هایی مانند «باغدار زنجانی:»، «شالیکار گیلانی:»، «مخترع اصفهانی:»، «شاهد عینی:» و... به عنوان منبع در تیتر اخباری که موضوع آنها زندگی روزمره اجتماعی و اقتصادی مردم یا رویدادهای طبیعی و حوادث و... است، مشمول ممنوعیت استفاده از منابع خبری ناشناخته و ناشناس نمی‌شود و بدون مانع است.
نکته بعدی این که تیترهای نقلی همراه با ذکر منبع، باید دارای فعل و کامل باشد. مانند:
نادرست ـ نظام پزشکی: افزایش نرخ ویزیت پزشکان متخصص
درست ـ نظام پزشکی: نرخ ویزیت پزشکان متخصص افزایش می‌یابد
استثنای نکات گفته شده در مورد قواعد ذکر منبع در تیتر، مربوط به عالی‌ترین مقام های کشور است. معرفی (ذکر) منبع به ویژه در تیترهای نقلی همه ی اخباری که منبع آنها عالی‌ترین مقام های کشور است، ضروری است. در این مورد ذکر منبع در تیتر به معنی تشکیک خبرنگار در صحت مضمون خبر نیست، بلکه نشان‌دهنده اهمیت خبر به اعتبار مقام عالی منبع خبر است. در واقع خبرنگار با ذکر منبع یک مقام عالی در تیتر می‌خواهد به مخاطب یادآوری کند که خبر مهمی را پیش‌رو دارد.
تیتر و پرسش‌های خبری
ضروری نیست در تیتر همه عناصر یا پرسش‌های خبری (که، کی، کجا، چه، چرا و چگونه) بیان شود. چرا که بیان همه ی عناصر و پرسش های خبری در تیتر که اختصار و گویایی از ویژگی‌های آن است، در حجم مختصر تیتر نمی‌گنجد و در واقع نقض غرض خواهد بود.
به عبارت دیگر فقدان چند عنصر یا پرسش خبری در تیتر، به معنای ناقص یا نادرست بودن آن نباید تلقی شود. معمولاً آوردن ۲ تا سه عنصر خبری در تیتر برای معرفی مضمون پیام کافی است. به عنوان مثال، اگر خبری برسد که آمریکا به سوریه حمله کرده و زمان آن هم مشخص باشد، کافی است در تیتر نوشته شود: «آمریکا به سوریه حمله کرد» آوردن عنصر زمان هرچند می‌تواند تیتر را کامل کند، اما فقدان آن در تیتر، موجب نقص آن نمی‌شود. لازم نیست چگونگی، علت یا ابزار حمله آمریکا به سوریه در تیتر آورده شود، مگر این که هر یک از آن عناصر، اهمیتی استثنایی در خبر داشته باشد. برای نمونه، در حمله از سلاح‌های اتمی، شیمیایی یا میکروبی استفاده شده باشد. در این صورت نوع سلاح به کار رفته اهمیتی بیش از اصل خبر (حمله) خواهد داشت و بدیهی است محور تیتر هم قرار خواهد گرفت:
آمریکا، سوریه را بمباران اتمی کرد
یا: آمریکا به سوریه حمله شیمیایی کرد
اشتباه‌های رایج در تیتر نویسی
تیترهایی که دارای نقص‌اند و اشتباه‌های رایج در تیتر به شرح زیر است:
تیتر کلی که در مواردی مبهم هم هست، استفاده نابجا از ویرگول، به کارگیری واژه‌های زاید، تیترهای ناقص، استفاده از منبع ناشناس، خطای دستوری، تکرار واژه، استفاده از ۲ یا چند فعل، استفاده غیرضروری از فعل‌های مرکب، استفاده نابجا از واژه، کاربرد نادرست اعداد، نادرستی کلی تیتر، فقدان منبع در مواردی که ذکر منبع ضروری است، مغایرت تیتر با متن، تیتر بدون فعل در مواردی که نوشتن فعل ضروری است، گذاشتن نقطه در پایان تیتر، تیتر تحریف شده و تیتر عجیب.
تیتر کلی و مبهم
استفاده از تیتر کلّی و مبهم، رایج‌ترین خطا و اشتباه در تیترنویسی است.
نمونه تیتر کلی: سفر معاون نخست وزیر مالزی به عربستان
شکل متناسب با متن: معاون نخست وزیر مالزی راهی عربستان شد
نمونه تیتر کلی و مبهم: بازتاب ادعای نشنال پست در خبرگزاری فرانسه
شکل درست: بازتاب ادعای درخواست ایران از کانادا در خبرگزاری فرانسه
استفاده نابجا از ویرگول
استفاده نابجا از ویرگول در تیتر، دومین خطای رایج در تیتر نویسی است. استفاده از ویرگول به جای دو نقطه در نقل قول‌ها، فراوان‌تر از به کارگیری نابجای ویرگول در تیتر و متن خبر است.
نمونه: کویت، اعمال دهشت افکنی (تروریستی) را به اسلام ارتباط ندهید.
شکل درست: کویت: اعمال دهشت افکنی (تروریستی) را به اسلام ارتباط ندهید
نمونه: مردم وحشت زده یمن، در حال تهیه آب آذوقه و ماسکهای ضدگاز هستند
شکل درست: مردم یمن وحشت‌زده در حال تهیه آب، آذوقه و ماسک های ضدگاز هستند
استفاده نابجا از ویرگول در لید و متن خبر و گزارش، روند انتقال مفهوم را مختل می کند. چند نمونه استفاده ی نابجا از علامت (نشانه) ویرگول که از اخبار خروجی سازمان استخراج شده و نیز شکل درست استفاده از این علامت تقدیم می شود:
میان نام افراد و عنوان آنان هیچ علامتی از جمله ویرگول نباید باشد.
نمونه نادرست: "اسحاق جهانگیری"، معاون اول رییس جمهوری اسلامی ایران گفت:...
وقتی که میان نام و عنوان آقای جهانگیری علامت ویرگول قرار گیرد، به معنای آن خواهد بود که آقای جهانگیری شخصیتی است که عنوانش فراموش شده و معاون اول رییس جمهوری هم شخصیت دیگری است که نامش از قلم افتاده است.
شکل درست: "اسحاق جهانگیری"معاون اول رییس جمهوری اسلامی ایران گفت:...
نمونه نادرست: "...لازم به ذکر است، کاروان راهیان نور... روز گذشته عازم منطقه... شد." در این جمله هیچ نیازی به استفاده از عبارت "لازم به ذکر است" نیست. حالا که از این عبارت در جمله استفاده شده، گذاشتن علامت ویرگول بعد از "است"، روند انتقال مفهوم را منقطع و مختل کرده است. "لازم به ذکر است" که چی؟
بلافاصله بعد از عبارت "لازم به ذکر است" باید به مخاطب گفته شود که چه چیزی یا مفهومی لازم به ذکر بوده است.
شکل درست: "لازم به ذکر است کاروان راهیان نور... روز گذشته عازم منطقه... شد."
نمونه نادرست دیگر: "به گزارش روز دوشنبه ایرنا، محورهای این همایش شامل، مفهوم عدالت در حوزه های سیاست و روابط بین الملل، بنیادهای نظری و نگاه اسلام به عدالت در روابط بین الملل است." در این جمله بعد از واژه "شامل" گذاشتن علامت ویرگول، نادرست است. شامل چی؟
شکل درست: "به گزارش روز دوشنبه ایرنا، محورهای این همایش شامل مفهوم عدالت در حوزه های سیاست و روابط بین الملل، بنیادهای نظری و نگاه اسلام به عدالت در روابط بین الملل است."
نمونه نادرست دیگر: "آقای... با اشاره به این که مقرر شده است، وزارتخانه، کارگروه ویژه ای تشکیل دهد و پرداخت تسهیلات را با صندوق...هماهنگ کند، تصریح کرد، دولت برای پرداخت..." ۲ بار استفاده نابجا از ویرگول در این بند (پاراگراف)، انتقال مفهوم را مختل و منقطع کرده است.
شکل درست: "آقای... با اشاره به این که مقرر شده است وزارتخانه، کارگروه ویژه ای تشکیل دهد و پرداخت تسهیلات را با صندوق...هماهنگ کند، تصریح کرد دولت برای پرداخت..."
نمونه نادرست: رییس جمهور برزیل به جهانیان اطمینان خاطر داد، جام جهانی فوتبال را در کشورش بدون خطر برگزار کند."
پرسش این است: رییس جمهوری برزیل چه چیزی را به جهانیان اطمینان خاطر داده است؟
طبعا پاسخ هم این خواهد بود: برگزاری بدون خطر جام جهانی فوتبال در کشورش را.
شکل درست: "رییس جمهوری برزیل به جهانیان اطمینان خاطر داد جام جهانی فوتبال را در کشورش بدون خطر برگزار کند."
واژه‌های زاید
استفاده از واژه‌های اضافی (زاید) در تیتر که حذف آنها به تیتر لطمه‌ای نمی‌زند و بودنش در مواردی تیتر را نادرست می‌کند، سومین خطای رایج در تیتر نویسی است.
نمونه: همزمان با سفر رییس جمهور به استان ایلام باشگاه معلمین ایلام افتتاح شد
شکل درست: «همزمان با سفر رییس جمهوری» در روتیتر و تیتر: باشگاه معلمان ایلام گشایش یافت
نمونه: رژیم نژاد پرست اسراییل گفت: عراق عامل بی‌ثباتی منطقه است
شکل درست: رژیم اسراییل: عراق عامل بی‌ثباتی منطقه است
یا: رژیم اسراییل عراق را عامل بی‌ثباتی منطقه دانست
تیتر ناقص
تیترهایی که فاقد معنا است، یا عناصری را کامل معرفی نکرده، در رده تیتر ناقص قرار می‌گیرد.
نمونه تیتر ناقص: صهیونیست‌ها به آتش بس اعلام شده از سوی حماس پاسخ دادند
شکل درست: صهیونیست ها به آتش بس حماس پاسخ مثبت دادند
نمونه تیتر ناقص: احتمال حمله کماندویی برای دستگیری تروریستها
شکل درست: احتمال حمله کماندویی آمریکا «برای دستگیری تروریست ها» به پاکستان
منبع ناشناخته یا ناشناس
استفاده از منبع ناشناخته در رده پنجم خطاهای رایج در تیتر نویسی قرار دارد.
نمونه منبع ناشناس در تیتر: پیکه: رویارویی با تروریسم مستلزم تشدید مبارزه با مهاجرت است
شکل درست: وزیر امور خارجه پیشین اسپانیا: رویارویی با تروریسم...
نمونه منبع ناشناخته: رضایی: از منظر جمهوری اسلامی ایران ریشه‌کنی تروریسم یک ضرورت جهانی است.
شکل درست: محسن رضایی: ایران ریشه‌کنی تروریسم را ضرورت جهانی می‌داند
خطای دستوری
خطای دستوری در نوشتن تیتر در مرتبه ششم خطاهای تیتر نویسی قرار دارد.
نمونه خطای دستوری: اشغالگران رژیم صهیونیستی پنج فلسطینی را شهید و زخمی کردند
شکل درست: اشغالگران صهیونیست یک فلسطینی را شهید کردند یا: صهیونیست ها پنج فلسطینی را شهید یا زخمی کردند
نمونه خطای دستوری: بیش از ۴۰ هزار نفر دانش‌آموز شاهرودی شروع سال تحصیلی جدید را آغاز کردند
شکل درست: ۴۰ هزار دانش‌آموز شاهرودی سال تحصیلی جدید را آغاز کردند
نمونه خطای دستوری: آمریکا با بکارگیری سلاح آمریکایی توسط اسرائیل بر علیه فلسطینی‌ها مخالف نیست
شکل درست: واشنگتن با استفاده اسراییل از سلاح آمریکایی علیه فلسطینی‌ها مخالف نیست
خطاهای دیگر
تکرار یک واژه، تیتر چند فعلی، استفاده از فعل‌های مرکب و استفاده نابجا از واژه، هر کدام در رده بعدی خطاهای رایج در تیتر نویسی قرار دارند.
نمونه تکرار یک واژه: رییس جمهوری افغانستان: افغانستان با تروریسم سازش نمی‌کند
شکل درست: رییس جمهوری افغانستان: با تروریسم سازش نمی‌کنیم
نمونه تیتر چند فعلی: جمهوری ترکیه قصد دارد گفت و گو برای پیوستن به اتحادیه اروپا را پایان بخشد
شکل درست: ترکیه گفت و گو برای پیوستن به اتحادیه اروپا را پایان می‌دهد
نمونه تیتر چند فعلی: ژاپن قصد دارد وابستگی این کشور به نفت وارداتی را کاهش دهد
شکل درست: ژاپن وابستگی به نفت وارداتی را کاهش می‌دهد
نمونه تیتر با فعل مرکب: کمیته حفاظت از مشاغل در کرج تشکیل شده است
شکل درست: کمیته حفاظت از مشاغل در کرج تشکیل شد
نمونه تیتر با فعل مرکب: ۱۹۲ کشته و مجروح حاصل وقوع توفان ناری در تایوان بوده است
باید توجه کرد که عبارت «۱۹۲ کشته و مجروح» نادرست است و باید به جای آن «۱۹۲ کشته یا مجروح» به کار برد.
شکل درست: توفان در تایوان ۵۷ قربانی گرفت
یا: توفان در تایوان ۱۹۲ کشته یا مجروح بر جا گذاشت
نمونه استفاده نابجا از واژه: پیام رئیس جمهور به مناسبت آغاز بازگشایی مدارس
شکل درست: پیام رییس جمهوری به مناسبت آغاز سال جدید تحصیلی
هم عبارت «آغاز بازگشایی مدارس» نادرست است و هم کلمه «بازگشایی» برای شروع سال تحصیلی جدید صحیح به نظر نمی‌رسد. زیرا مدارس تعطیل نمی‌شوند بلکه فعالیت های آموزشی آنها متوقف می‌شود. بنابراین باید به جای آن عبارت هایی مانند «آغاز سال تحصیلی جدید» نوشت.
نمونه نادرستی کلی تیتر: اتحادیه اروپایی خواستار صدور حکم جلب شد
شکل درست: طرح «صدور حکم جلب» در سطح اروپا آماده می‌شود
نمونه کاربرد نادرست اعداد: فرانسه ۵/۳ میلیارد دلار در ایران سرمایه گذاری می کند
شکل درست: فرانسه سه میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار در ایران سرمایه گذاری می کند
نادرستی کلی تیتر: یک مقام انتظامی از محرومیت مضاعف ناحیه انتظامی کهکیلویه و بویراحمد خبر داد
درست: یک مقام انتظامی محلی: ناحیه انتظامی کهکیلویه و بویراحمد دچار محرومیت مضاعف است
نمونه تیتر بدون منبع: روسیه فقط باید در عملیات ضد تروریستی تحت پرچم سازمان ملل شرکت کند
شکل درست: یک نماینده دوما: روسیه فقط در عملیات ضد تروریستی تحت پرچم سازمان ملل شرکت می‌کند
تیترهای بدون منبع در اخبار زیاد به چشم می‌خورد و همان‌طور که ذکر شد در مواردی که موضوع خبر در معرض مناقشه قرار دارد، باید گوینده و منبع مشخص باشد.
نمونه تیتر بدون فعل: شدیدترین تدابیر امنیتی در مرزهای آمریکا با کانادا و مکزیک
شکل درست: تدابیر شدید امنیتی در مرزهای آمریکا با کانادا و مکزیک اجرا شد.
تیتر تحریف شده
برای نوشتن تیتر اخبار مربوط به شخصیت های حقیقی و حقوقی که بیش از یک مسوولیت دارند باید به دقّت، هویتی معرفی شود که موضوع خبر در حیطه ی مسوولیت همان هویت قرار دارد. به عنوان نمونه علی لاریجانی نماینده قبلی مردم قم در مجلس شورای اسلامی، ریاست مجلس پیشین را نیز برعهده داشت. حال اگر لاریجانی در ارتباط با حوزه انتخابیه خود و در مقام نمایندگی مردم قم کاری می کرد یا نامه سرگشاده‌ای به رییس جمهوری می نوشت در تیتر خبر باید از عنوان مسوولیت نمایندگی مردم قم در مجلس استفاده شود.
نوشتن تیتر «نامه سرگشاده رییس مجلس پیشین به رییس جمهوری در مورد وضع آب قم» هر چند که مغایرتی با واقعیت ندارد، اما در واقع با تحریف خبر برابر است. باید نوشت: نامه نماینده پیشین مردم قم به رییس جمهوری در مورد وضع آب این شهر
شروع تیتر با حرف اضافه
نمونه: با شرکت یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر، آزمون سراسری دانشگاه ها برگزار می‌شود.
شکل درست: یک میلیون و ۵۰۰ تن در آزمون سراسری دانشگاه ها شرکت می‌کنند
اشتباه‌های موردی در تیتر
نادرست: شایعه توزیع کمربندهای سرطانزا در رشت تکذیب شد
در مورد این تیتر توضیح چند نکته ضروری است: آوردن واژه «شایعه» در تیتر نه فقط زاید است، بلکه موجب سردرگمی مخاطب هم می‌شود. زیرا «تکذیب شایعه» در ذات خود مفهومی دوگانه (مثبت و منفی) در ذهن مخاطب می‌سازد:
۱ـ موضوع در حد شایعه است و واقعیت ندارد. زیرا تکذیب شده است.
۲ـ شایعه (شایعه بودن موضوع) تکذیب شده، پس موضوع واقعیت دارد!
شکل درست تیتر: توزیع کمربندهای سرطان زا در رشت تکذیب شد
اگر اصراری به استفاده از واژه «شایعه» باشد، بهتر است تیتر به این صورت نوشته شود.
توزیع کمربندهای سرطان زا در رشت شایعه است
یا: توزیع کمربندهای سرطان زا در رشت شایعه‌ای بیش نیست
نادرست: الجزیره: حمله ی طالبان به کابل و قندهار ۲۲ تن کشته بر جای گذاشته است
درست: شبکه الجزیره: حمله ی طا لبان به کابل و قندهار ۲۲ کشته بر جا گذاشت
نادرست: هفتمین مجمع سالانه پیشگیری از وقوع جرم در نیروهای مسلح در زاهدان پایان یافت
درست: هفتمین مجمع سالیانه پیشگیری از جرم در نیروهای مسلح پایان یافت
نادرست: در دیدار ظریف با اعضای کمیسیون امنیت ملی مجلس او بر فعال شدن دیپلماسی خارجی ایران تأکید کرد
درست: ظریف بر فعال شدن سیاست خارجی ایران تأکید کرد
یا: وزیر امور خارجه: سیاست خارجی ایران فعال می‌شود
نادرست: عربستان به عضویت شورای امنیت سازمان ملل در آمد.
درست: عربستان به عضویت شورای امنیت سازمان ملل درآمد
به کاربردن نقطه در پایان تیتر (بالا) نادرست است.
شکل بهتر: عربستان سعودی عضو شورای امنیت سازمان ملل شد
ب ـ لید خبر و گزارش
لید یا چکیده‌ی خبر و گزارش مهم‌ترین رکن خبر و گزارش و نخستین پاراگراف (بند) آن است و باید به گونه‌ای نوشته و تنظیم شود که مخاطب یا خواننده پس از خواندن آن، تا حد زیادی به لحاظ ذهنی و دریافت اطلاعات، قانع و مجاب شود و منتظر اطلاعات دیگری (غیر از جزییات بیشتر خبر و گزارش در بندهای بعدی) نمانَد. لید خبر باید ویژگی‌ها و مشخصه‌های زیر را داشته باشد:
۱. شناسنامه یا مبدأ خبر. برای نمونه: تهران ـ خبرگزاری جمهوری اسلامی ۳۰/۹/۱۳۹۲ یا آنکارا ـ بی‌بی‌سی، ۳۱ دسامبر ۲۰۱۳ یا تهران - ایرنا - گروه تحلیل و تفسیر خبر یا تهران - ایرنا- گروه نظرسنجی یا گروه اطلاع رسانی و...
۲. ذکر منبع خبر، در صورتی که در پاراگراف یا بند دوم خبر نیامده باشد. اما اگر منبع در تیتر آمده است باید در لید هم تکرار شود.
۳. پرسش‌ها یا عناصر خبری. در لید باید از عناصر کی (زمان)، کجا (مکان)، کِه (چه کسی) چه (گفته یا رویداد)، چرا (علّت) و چگونه (کیفیت)، به خصوص سه عنصر نخست، استفاده شود.
۴. در تنظیم لید باید به ارزش‌های خبری شامل تازگی، شگفتی، ندرت، درگیری و برخورد، دامنه‌ی تأثیر یا دست کم یکی از آنها، توجه شود.
۵. در لید باید از «کژتابی» یعنی استفاده از واژه‌ها، عبارت‌ها و جمله‌های دو پهلو، چند معنا، مبهم و دارای ایهام، اجتناب و آیین‌نگارش و درست نویسی به دقت رعایت شود.
۶. حجم لید حداقل ۲ سطر و حداکثر چهار سطر باشد. نمونه‌ی یک لید درست:
کی یف ـ خبرگزاری فرانسه (AFP): در جریان درگیری میان نیروهای نظامی و امنیتی اوکراین با مخالفان دولتِ این کشور که امروز سه شنبه در شهر کی یف روی داد، هفده تن از معترضان در اثر تیراندازی نیروهای اوکراینی کشته و دستِ کم سی‌تن از آنان به شدت زخمی شدند.
به گزارش AFP: (آغاز پاراگراف دوم) وزارت کشور اوکراین (منبع خبر) اعلام کرد...
نکته مهم آن که تنظیم لید خبر (پاراگراف اول) و پاراگراف دوم و بندهای بعدی باید براساس سبک خبری «هِرَم وارونه» تنظیم شود. یعنی ابتدا مطالب بسیار مهم، سپس مهم و آن گاه مطالب کم اهمیت‌تر و در آخر سابقه خبر بیاید. پاراگراف‌ها کوتاه باشد.
«شروع پاراگراف وم» در خبر
خوانندگان و مخاطبان رسانه‌ها هر روز بارها با این عبارت در پاراگراف دوم (بعد از لید) خبرها روبه روشده‌اند: «به گزارش روز... شنبه خبرنگار ایرنا روابط عمومی... اعلام کرد...»
این عبارت، اشکال اساسی محتوایی و ساختاری دارد:
عبارت «به گزارش روز... شنبه خبرنگار ایرنا» به هیچ وجه زمان رویداد را نشان نمی‌دهد، بلکه فقط به زمان دسترسی خبرنگار به خبر دلالت دارد. استفاده از این عبارت فقط در مواردی درست می‌تواند باشد که خبرنگار ایرنا موفق شده باشد رویدادی در گذشته را که از اذهان پنهان مانده، کشف کند. در این صورت زمان کشف رویداد هم می‌تواند دارای اهمیت باشد و در خبر ذکر شود وگرنه زمان دسترسی خبرنگار به رویدادی (آن هم از قول روابط عمومی...)که چه بسا دیگران هم به جزییات آن دسترسی داشته‌اند، چه اهمیتی دارد که در خبر ذکر شود؟ (بیان این نکته نافی اهمیت و ضرورت ذکر زمان رویداد در تنظیم خبر نیست).
افزون بر این در خبر دریافتی از روابط عمومی... که خبرنگار در تولید آن نقشی ندارد، استفاده از عبارت «به گزارش روز... خبرنگار ایرنا» به طور کامل بی‌معنی است. حتی زحمت خبرنگار در بازنویسی و تنظیم مجدد خبر دریافتی از روابط عمومی هم، استفاده از این عبارت را توجیه نمی‌کند.
استفاده خبرنگار از این عبارت در عین حال نشان دهنده ی ضعف خبرنگار نزد مخاطب هم هست. در این جا مخاطب تلقی نخواهد کرد که روابط عمومی... در انتشار خبر تأخیر داشته است؛ بلکه گمان خواهد برد خبرنگار در کسب خبر کاهلی کرده و مسوول تاخیر در دریافت و انتشار خبر است. یا خبرنگار، زمان وقوع رویداد را از قلم انداخته و تصویر «خبرنگاری که از رویدادها عقب می‌ماند...» یا «خبرنگار کم دقت» در ذهن مخاطب نقش خواهد بست.
در این گونه موارد برای اجتناب از این عوارض، همان‌گونه که در واقعیت هم چنین است، می‌توان مسوولیت زمان اعلام و انتشار خبر را به عهده روابط عمومی... گذاشت. به این شکل: روابط عمومی... روز... شنبه اعلام کرد...
در تنظیم خبرهای دریافتی از روابط عمومی‌ها ترجیح این است که خبرنگار کمترین حضور ممکن را در خبر داشته باشد. اما اگر به دلایلی اصرار به حضور (نقش) خبرنگار در خبر باشد می‌توان به جای عبارت بالا نوشت: «گزارش خبرنگار ایرنا به نقل از روابط عمومی... حاکی است...» یا «گزارش ایرنا به نقل از روابط عمومی... حاکی است...» یا «خبرنگار ایرنا از روابط عمومی... کسب اطلاع کرد...» یا...
ج ـ منبع در خبر و گزارش
خبرنگاران، روزنامه‌نگاران، تحلیلگران و مخاطبان آنها به اهمیت ذکر منبع در خبر و گزارش به خوبی آگاه هستند. انتشار و تحلیل رویدادها در قالب خبر و گزارش خبری و تحلیلی بدون ذکر منبع ممکن است؛ اما به یقین درست نیست و افزون بر این‌که کاری غیراخلاقی است، خطای حرفه‌ای بزرگی هم هست. زیرا خبر و گزارش بدون ذکر منبع، ناقص بوده و صحت (درستی) آن محل تردید خواهد بود. افزون بر این در صورت نادرستی خبر یا تکذیب آن، بسیار بیشتر از اهمیت موضوع خبر به حیثیت و اعتبار خبرنگار و رسانه ناشر آن آسیب خواهد خورد.
در واقع ذکر منبع در خبر و گزارش با مقوله ی مسوولیت در خبر و گزارش، پیوند ناگسستنی دارد. یعنی در انتشار خبری با منبع یا منابع معتبر، خبرنگار و منبع یا منابع خبری مسوولیت دارند. یعنی اگر خبری که منبع در آن معرفی نشده، به هر دلیلی نادرست از آب در بیاید، مسوولیت پیامدهای آن به تمامی به عهده خبرنگار و رسانه خواهد بود. به عبارت دیگر ذکر منبع در خبر نشان دهنده میزان صحت محتوای خبر و اعتبار آن نزد مخاطب هم است، به این معنی که مسوولیت صحت خبر با منبع خواهد بود. اگر خبرنگار با امانتداری مضمون خبر را نقل کرده باشد، «ناقل امین» خبر تلقی خواهد شد.
خبرنگار به عنوان «امین مخاطب» یا خود باید شاهد رویداد باشد که در این صورت خود «منبع امین» خبری خواهد بود که تنظیم و منتشر می‌کند، یا رویداد را به نقل از منبع یا منابعی که به اعتبار آنها اطمینان دارد، منتشر خواهد کرد. اما از نظر حقوقی (قانون مطبوعات)در هر صورت ناشر (خبرنگار و رسانه) مسوول انتشار خبر و پیامدهای آن است.
اعتبار خبرنگار ـ اعتبار منبع
امانتداری در نقل و انتشار رویدادها، یکی از عوامل مهم تضمین اعتبار خبرنگار و به طریق اولی رسانه در نزد مخاطب است.
منبع یا منابع خبری رسمی هم، در حوزه اختیارات و مسوولیت و نیز دامنه عملکرد خود، منبع معتبر و موثق هستند. یعنی مسوولیت قانونی و رسمی منبع یا منابع خبری، ضامن اعتبار آنها است. بنابراین اخباری که خبرنگاران به نقل از چنین منابعی تهیه و منتشر می‌کنند، درست و معتبر است.
در تهیه و تنظیم اخبار به نقل از منابع معتبر، نیازی به حضور پررنگ منبع در طول خبر نیست. اما حداقل یک بار ذکر منبع در طول خبر ضروری است و حتی در طول خبر شاید نیازی هم به تکرار منبع نباشد. مگر در بخش‌هایی از خبر که مضمون آن مورد مناقشه است. در این صورت در بخش‌های بحث برانگیز خبر، ضروری است که منبع خبر تکرار شود تا برای مخاطب روشن و مشخص باشد که آن چه می‌خواند نظر منبع خبری رسمی است و نه خبرنگار و رسانه. استثنای این نکته در مواقعی است که منبع یا منابع خبری از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. مانند عالی‌ترین مقام های رسمی کشور که در این صورت تکرار منبع در چندین بخش خبر، بدون اشکال و چه بسا نشانگر اهمیت خبر خواهد بود.
گاهی وقت ها همین اخباری هم که به نقل از منبع یا منابع معتبر منتشر می‌شود، به دلایل مختلف (از مصلحت تا اشتباه منبع) نادرست از آب در می‌آید. در این صورت مسوولیت عمده اخلاقی نادرستی چنین اخباری، مشروط به این که خبرنگار با امانتداری آن را نقل کرده باشد، با منبع یا منابع خبری خواهد بود. در عین حال که خبرنگار و رسانه هم بری از مسوولیت نخواهند ماند؛ بویژه از نظر قانونی.
اما در مواردی که منبع یا منابع خبری دارای مسوولیت رسمی و قانونی نیستند، اما مورد اعتماد نسبی خبرنگار و رسانه هستند و خبرنگار و رسانه، اعتبار خود در نزد مخاطب را هزینه تضمین اعتبار منبع می‌کنند، حضور تا حدی پررنگ منبع در طول خبر، نادرست نخواهد بود. در این گونه موارد خبرنگار است که متناسب با شناخت خود از منبع یا منابع خبری غیر رسمی، در مورد میزان حضور منبع در طول خبر تصمیم می‌گیرد.
البته در زندگی حرفه‌ای خبرنگاران، روزنامه‌نگاران و گزارش نویسان مواردی بوده که نتوانسته‌اند اعتبار منبع یا منابع خبری غیر رسمی را تضمین کنند، اما ناگزیر از نقل رویداد از آنها بوده‌اند. در چنین مواردی لازم است که هر بخش از خبر با ذکر منبع و با امانتداری در اختیار مخاطب قرار گیرد و خبرنگار و رسانه به طور غیر مستقیم به مخاطب نشان دهند که فقط ناقل رویداد از زبان منبع هستند. حتی اگر خبرنگار و رسانه نسبت به صحت آنچه از منبع یا منابع خبری نقل می‌کنند، تردید داشته باشند، در مرحله ی نخست باید بکوشند درستی یا نادرستی خبر را از منبع یا منابع دیگر استعلام و پس از احراز صحت یا درست بودن خبر، آن را منتشر کنند. اما اگر بدون احراز صحت خبر، به هر دلیلی ناگزیر از انتشار آن باشند، می‌توانند در تنظیم خبر به تلویح به مخاطب نشان دهند که ضامن صحت خبر نیستند. در این گونه موارد در ابتدای هر پاراگراف (بند) خبر، باید منبع همان بند معرفی شود و تکرار منبع در طول خبر نه تنها اشکالی نخواهد داشت بلکه حرفه‌ای‌ترین روش ممکن در تنظیم خبر خواهد بود. یا اگر مشکلی ایجاد نکند (تشخیص این نکته با خبرنگار است)، باید به صراحت به مخاطب یادآور شود که قادر به تضمین صحت خبر نیست.
خبر چند منبعی
خبرنگاران و اصحاب رسانه به خوبی با قاعده نقل خبر از رسانه‌های دیگر آشنا هستند. رسانه‌های دیگر یا خود، منبع و تولید کننده اصلی خبر هستند یا این که خبر را به نقل از منبع یا منابع دیگر گزارش می‌کنند.
در صورت نخست خبرنگار کافی است که یک بار در خبر منبع اولیه را معرفی کند. برای نمونه اگر خبر را از یک خبرگزاری خارجی مانند رویترز نقل کرده باشد، لازم است که یک بار عبارت «خبرگزاری رویترز گزارش کرد...» یا «به گزارش خبرگزاری رویترز...» را در طول خبر ذکر کند.
اما اگر ایرنا خبری را از رسانه‌ای نقل کند که خود آن رسانه هم خبر را از رسانه‌ای دیگر نقل کرده است، لازم است هر ۲ رسانه در خبر ایرنا معرفی شود. برای نمونه اگر رویترز خبری را به نقل از تلویزیون یا رادیو یا روزنامه‌ای در نقطه‌ای از جهان داده باشد و ایرنا آن را دارای ارزش باز انتشار تشخیص دهد، می‌توان نوشت: تهران ـ ایرنا ـ ۱۸/۹/۹۲ (پاراگراف اول یا لید): خبرگزاری رویترز از (نام شهر و کشور) گزارش کرد...
پاراگراف (بند) دوم: رویترز به نقل از (نام رسانه) نوشت:...
وقتی که در ابتدای خبر ایرنا، رویترز به عنوان منبع اولیه معرفی شده باشد، دیگر در طول خبر نیازی به تکرار رویترز به عنوان منبع خبر نیست. اما تکرار منبع دوم در پاراگراف‌های بعدی خبر بدون اشکال خواهد بود.
در اینجا یادآوری این نکته ضروری است که رسانه‌های مختلف، فرمت خبری متفاوتی دارند. مثلا بعد از ذکر مبدا، منبع و تاریخ انتشار خبر، متن آن را در اختیار مخاطب قرار می‌دهند. مثل: تهران ـ ایرنا ـ ۸/۱۰/۹۲: یا پاریس ـ خبرگزاری رویترز ـ ۳۰/۱۰/۲۰۱۳ : و در ادامه اگر خود منبع اصلی خبر باشند، یعنی خبرنگار ایرنا یا رویترز شاهد وقوع رویداد باشند و مشاهدات عینی خود از صحنه رویداد را گزارش کرده باشند، دیگر نیازی به تکرار منبع در طول خبر نخواهد بود. اما اگر خبرنگار ایرنا یا رویترز علاوه بر مشاهدات خود، اطلاعاتی هم از شاهدان دیگر و نیز مقام های مربوط دریافت کنند، لازم است که هر بخش از خبر را با معرفی منبع همان بخش در گزارش خبری خود بیاورند.
گاهی وقت ها مواردی پیش می‌آید که خبرنگار ناگزیر به جمع‌بندی خبری است که منابع مختلف از یک موضوع در اختیار رسانه‌ها قرار داده‌اند و هر یک نکاتی را بیشتر مورد توجه قرار داده و حتی برخی از آنها به نکات دیگری بی‌توجه بوده‌اند.
در این گونه موارد متناسب با سیاست خبری و برآورد نیاز مخاطبان می‌توان نکات مشترک خبر با منابع متعدد را با عنوان کلی «منابع خبری» یا معرفی همه منابع خبری و نکات اختصاصی هر یک از منابع را با ذکر همان منبع در متن تنظیمی جا داد.
جمع‌بندی خبری مانند بازتاب اخبار ایران یا یک موضوع در رسانه‌های دیگر (به طور معمول خارجی) شیوه عملی خاص خود را دارد. در این گونه موارد خبرنگار نکات برجسته موضوع مورد توجه هر یک از رسانه‌ها (منابع) را با معرفی همان رسانه در طول جمع‌بندی خبری خود قید خواهد کرد.
اما خبرنگاران بارها خبر رویدادهایی را تنظیم کرده‌اند که برای کسب اطلاع از پیامدهای آن رویداد، ناگزیر به مراجعه به منابع مختلف بوده‌اند. مانند اخبار مربوط به پدیده‌های طبیعی و حوادث و منازعات و... در این موارد برای اطلاع از شدت وزش باد و میزان بارندگی خبرنگار باید از منبع معتبر (صلاحیت‌دار) یعنی از اداره هواشناسی محل، اطلاعات لازم را کسب کند. همچنین در مورد میزان خسارات وارد شده باید به شهرداری یا فرمانداری یا هلال احمر یا هر ارگان معتبر دیگر محلی مراجعه کند و در مورد تلفات احتمالی هم از نهادهای بهداشتی و درمانی یا انتظامی خبر بگیرد. بدیهی است که در تنظیم این‌گونه خبرها، خبرنگار، هر بخش اطلاعات خبری را با ذکر منبع ذیربط همان اطلاعات ارایه کند.
د ـ سابقه در خبر
ذکر سابقه از ضرورت‌های خبر نویسی است و خبر بدون ذکر سابقه ناقص خواهد ماند.
تشخیص مناسب‌ترین محل برای قرار دادن سابقه در ساختار خبر، از نکات بسیار مهم در خبرنویسی جدید است.
خبرنویسی سنتی از این نظر مشکل چندانی نداشت و با قرار دادن یک یا ۲ پاراگراف و بیشتر به عنوان سابقه موضوع در انتهای خبر، خیال خود را آسوده کرده بود.
اما در خبرنویسی جدید سابقه ی موضوع خبری، شکسته شده و در یک تا چند پاراگراف کوتاه و در طول خبر توزیع می‌شود. به این ترتیب که بلافاصله بعد از هر پاراگراف حاوی نکته جدید خبری، سابقه همان نکته نیز (اگر وجود داشته باشد) به اختصار در پاراگراف بعدی گنجانیده می‌شود.
خبر زیر را بخوانید:
رو تیتر: مجلس تصویب کرد:
تیتر: حضانت کودکان تا هفت سالگی به عهده مادران خواهد بود
شناسنامه خبر: تهران - خبرگزاری جمهوری اسلامی
لید: مجلس شورای اسلامی با تصویب نهایی یک طرح اصلاحی در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، به مادران اجازه داد تا سرپرستی کودکان خود را تا سن هفت سالگی به عهده داشته باشند.
بند دوم: نمایندگان در این طرح اصلاحی که روز.... شنبه با عنوان «اصلاح ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی» تصویب شد، قضاوت درباره سپردن کودکان به هر یک از والدین را پس از هفت سالگی به عهده دادگاه گذاشتند.
بند سوم: طبق این مصوبه «برای حضانت و نگهداری اطفال مذکر و مونث، مادر تا سن هفت سالگی آنان اولویت دارد و پس از آن در صورت بروز اختلاف، دادگاه با رعایت مصلحت کودک، در مورد حضانت طفل تصمیم خواهد گرفت.
اصل ِ همین خبر را این بار با افزودن سابقه و توضیحات مکمل بخوانید:
رو تیتر: مجلس تصویب کرد؛
تیتر: حضانت کودکان تا هفت سالگی به عهده مادران خواهد بود
شناسنامه خبر: تهران - خبرگزاری جمهوری اسلامی
لید: مجلس شورای اسلامی با تصویب نهایی یک طرح اصلاحی در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، به مادران اجازه داد تا سرپرستی کودکان خود را تا سن هفت سالگی به عهده داشته باشند.
بند دوم (سابقه): مطابق قانون مدنی کنونی، زنان در صورتی که از همسران خود جدا شوند، پسران را تا ۲ سالگی و دختران را تا هفت سالگی می‌توانند سرپرستی کنند. پس از این مهلت قانونی، مادران ناچارند سرپرستی فرزندان را به پدران آنان بسپارند.
بند سوم: نمایندگان در این طرح اصلاحی که روز... شنبه با عنوان «اصلاح ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی» تصویب شد، قضاوت درباره سپردن کودکان بالاتر از هفت سال به هر یک از والدین را به عهده دادگاه گذاشتند.
بند چهارم: طبق این مصوبه مجلس شورای اسلامی برای حضانت و نگهداری اطفال مذکر و مونث، مادر تا سن هفت سالگی آنان اولویت دارد و پس از آن در صورت بروز اختلاف، دادگاه با رعایت مصلحت کودک، در مورد حضانت طفل تصمیم خواهد گرفت.
بند پنجم (سابقه): ماده ۱۱۶۹ قانون مدنی که هم اکنون مبنای قضاوت در دادگاه‌ها است، تصریح دارد که مادر برای نگهداری طفل مذکر تا ۲ سالگی و طفل مونث تا هفت سالگی بعد از ولادت او اولویت دارد. پس از انقضای این مدت، حضانت اطفال مذکر و مونث با پدر است.
بند ششم (توضیح مکمّل): تصویب این طرح که از پشتیبانی نمایندگان زن مجلس برخوردار بود، امید تازه‌ای به مادرانی داده که پس از جدایی از همسرانشان، در سرپرستی فرزندان خود، محدودیّت دارند.
بند هفتم (توضیح مکمل): این مصوبه مجلس شورای اسلامی پس از تایید شورای نگهبان قانون اساسی قابل اجرا است.
بند هشتم (سابقه برای بند هفتم): تشخیص مغایرت نداشتن مصوبات مجلس با موازین شرع و اصول قانون اساسی از وظایف شورای نگهبان است که ۶ فقیه انتصابی و ۶ حقوقدان انتخابی دارد.
مقایسه ۲ خبر از یک موضوع نقص خبر اول و کمال نسبی خبر دوم را آشکار می‌کند. آنچه این تفاوت را ایجاد کرده، افزودن سابقه (در بندهای دوم و پنجم) و ارایه توضیحات مکمل (در بندهای ششم، هفتم و هشتم) به مضمون خبر دوم است.
همان‌طور که ملاحظه می‌شود در خبر دوم که در هشت پاراگراف (بند) تنظیم شده، بعد از روتیتر، تیتر و شناسنامه خبر، بند اول (لید) چکیده‌ای از موضوع خبر (تصویب نهایی یک طرح اصلاحی در قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران در مجلس شورای اسلامی) را ارایه داده است.
بند دوم به ذکر سابقه اختصاص یافته و وضعیت ناشی از اجرای قانون فعلی را توضیح داده است.
بند سوم و چهارم توضیح بیشتر در مورد موضوع خبر داده است.
در بند پنجم سابقه کامل‌تری از موضوع خبر ارایه شده است.
در بند ششم توضیح مکمل به همراه تاثیری که این مصوبه خواهد داشت، آورده شده است.
بند هفتم به توضیح در مورد روند قانون‌گذاری در جمهوری اسلامی ایران اختصاص یافته است.
بند هشتم هم سابقه توضیحی در مورد بند هفتم ارایه کرده است.
هر خبر باید یک بسته ی کامل اطلاع‌رسانی با هویتی مستقل در نظر گرفته و تنظیم شود تا بتواند به پرسش هایی که در ذهن مخاطب به وجود می‌آید، پاسخ بدهد.
خبرنگاران و روزنامه نویسان محترم هر روز سلسله اخباری بر محور یک موضوع روز تهیه می‌کنند. بسیاری از این خبرها سابقه ندارد و در نتیجه در موارد زیادی از اصل موضوع چیزی دستگیر مخاطب نمی‌شود.
* رییس گروه نظارت و ارزشیابی اخبار ایرنا