مریم سلیمی پژوهشگر ارتباطات در گفت و گو با شفقنا با تأکید بر اینکه رسانه ها در این ایام عینک کبود به مخاطبان ندهند، می گوید: در اوج بحران ها و سیاهی ها، لحظات ارزشمند و زیبایی ممکن است باشد که می توان آنها را به تصویر کشید. مهم خواستن و تلاش برای کشف و انعکاس آنها از سوی رسانه هاست. دوربین را روی سیاهی ها فیکس کردن هنر نیست، باید به دنبال روزنه های نور نیز بود. همانطور که دز زیاد هر دارویی می تواند منجر به مرگ شود، دز زیاد اخبار منفی و سیاه نیز می تواند به مرگ تدریجی روحی، ذهنی و… مخاطبان و کاربران منجر شود.
رسانه پیاز داغ وقایع را زیاد نکند
مریم سلیمی، پژوهشگر ارتباطی با تاکید بر اینکه اولین خواسته مخاطبان از رسانه ها بیان واقعیت است، به شفقنا رسانه می گوید: بیان واقعیت باید با زبان و بیانی مناسب و متناسب باشد. این روزها برخی از رسانه ها در رقابتی منفی با یکدیگر، فقط دنبال تیترهای ضربه ای، جذاب، پر لایک یا پربازدید هستند، گاه نمی دانند با هجوم اخبار منفی که گاه «آشی است که پیاز داغش زیاد شده»، چه بلایی بر سر مخاطبان و کاربران خود می آورند. قیمت بالا بردن رنکینگ ، تحمیل فشار روحی و روانی مضاعف در شرایط کرونایی و… حاضر بر جامعه نیست. البته انتظار نیست که در شرایط بحران، از گل و بوته بگویند. با این حال فعالیت‌های رسانه ای که بی هیچ استراتژی و بدون مدیریت بحران صورت می گیرند در چنین شرایطی راه را به جایی نخواهند برد.
سلیمی ادامه می دهد: واقعیت این است که رسانه ها اثرگذارند و دارای قدرت بالایی هستند و از این توان برخوردارند تا موضوعی را تقویت، تثبیت و تضعیف کرده یا حتی آن را مسکوت گذاشته یا بایکوت کنند. مهم این است که از این توان و گزینه ها کجا و چگونه بهره گیرند. بخش زیادی از اقدامات رسانه ها متأثر از عوامل درون و برون سازمانی صورت می گیرد. گاه ایدئولوژی و منافع سیاسی، اقتصادی و… آنها سبب می شود وقایع را از دریچه و نگاهی به تصویر کشیده یا به قلم تحریر درآورند که منافع آنها ایجاب می کند. به عبارتی وقایع و رویدادها در بسیاری وقت ها طوری روایت می شوند که گاه فرسنگ ها از واقعیت فاصله دارند.
این پژوهشگر ارتباطی توضیح می دهد: وقتی بنا باشد رسانه ها واقعیت ها را طوری بگویند که خود می خواهند، تشخیص را برای مخاطبان و کاربران سخت می کنند. مخاطبان دائم باید رسانه های مختلف را رصد کنند، سوادهای نوین خود را افزایش دهند و…، در نهایت بتوانند با کنار هم قرار دادند قطعات مختلف به پازل تقریبی واقعیت پی ببرند. چند مخاطب یا کاربر چنین وقت و توانایی دارند که به همت خود پازلی از واقعیت را برای خود بسازد؟ با وجود این حجم بالای رسانه ها و با انبوه محتواها و اخبار، کار مخاطبان و کاربران هر روز سخت تر می شود. چراکه نه تنها با انواع اخبار برساخته رسانه ها روبرو هستند که حتی در خطر مواجهه با انواع اخبار جعلی، اطلاعات نادرست و گمراه کننده، دیپ فیکها و… قرار دارند که گاه تشخیص واقعی و غیرواقعی بودن آنها یاری از هوش مصنوعی را طلب می کند. در چنین فضایی که نوعی ناامیدی از رسانه های جریان اصلی در مخاطبان ایجاد می شود به امید دریافت سریعتر و دقیقتر اخبار و اطلاعات به پناهگاه ناامن رسانه های اجتماعی و … پناه می برند. چراکه امیدوارند دروازه بانی خبری در این رسانه ها نباشد یا کمتر باشد. در حالی که هیچ رسانه ای از دروازه بانی خبری یا محتوایی عاری یا مصون نیست کما اینکه این دروازه بانی در رسانه های اجتماعی بیشتر، شدیدتر، پنهان تر و حتی با ریسک های بسیار مواجه با اخبار جعلی و… روبروست.
او توصیه می کند: در چنین شرایطی حداقل انتظار از رسانه ها این است که واقعیت را بگویند تا مخاطبان و کاربران مجبور به تلاش صد چندان برای دست یابی به آن نشوند. (هرچند این بیان واقعیت گاه ناشی از عوامل برون سازمانی، محدودیتهای خاص خود را ممکن است داشته باشد). هرچند بیان این واقعیت باید متناسب با ظرف و ظرفیت مخاطبان و زبان مخصوص آنها در رده های سنی مختلف باشد. به عنوان مثال آنچه از واقعیت در خصوص کرونا، جنگ ها و… به کودکان و نوجوانان گفته می شود باید متناسب با ظرفیت سنی آنها باشد ولی این هرگز به معنای معکوس کردن واقعیت و… نیست. در این میان مدیریت اخبار در منازلی که کودکان و نوجوان وجود دارد الزامی است، به خصوص در خصوص کودکان. کودکان زیر ۸ سال درک دقیقی از وقایع ندارند و اخبار مربوط به بحران ها و… آنها را به شدت وحشت زده می کند و آثار آن حتی بر خواب آنها نیز اثر می گذارد.
صفحه اخبار رسانه ها شطرنجی باشد، نه تماماً سیاه نه تماماً سفید
سلیمی تاکید دارد که رسانه ها در سبد اخبار خود تنوعی از محتوا داشته باشند و صفحه اخبار رسانه ها به نوعی شطرنجی باشد، نه تماماً سیاه نه تماماً سفید. او می گوید: صفحه شطرنج اخبار رسانه ها باید در کنار اخبار منفی، اخبار مثبت نیز داشته باشد. در کنار بیان خطرات، سختی ها، مشکلات، چالش ها و… راهکارها و اخبار مثبت احتمالی نیز منتشر شود. همیشه مسائل دو روی سکه دارند، باید دو روی سکه دیده شود. به یادم هست وقتی افشین والی نژاد از روزنامه نگار بین المللی ایران در سونامی ژاپن به پوشش خبری و تصویری آن پرداخت (البته در کنار کمک به مردم و…) بخشی از توان خود را به تصویر زیبایی ها در اوج بحران اختصاص داد. یکی از عکسهای زیبای او در پی سونامی، پیرزن و پیرمردی را نشان می داد که زمین را هموار می کنند و به بذرافشانی در همین زمین های سونامی زده اقدام می کنند. به عبارتی در اوج بحرانها و سیاهی ها، لحظات ارزشمند و زیبایی ممکن است باشد که می توان آنها را به تصویر کشید. مهم خواستن است و تلاش برای کشف و انعکاس آنها از سوی رسانه ها. دوربین را روی سیاهی ها فیکس کردن هنر نیست، باید به دنبال روزنه های نور بود. باید به عنوان یک رسانه، در کنار اخبار بد که بعضا گریزی از آنها نیست، بکوشیم خوش خبر باشیم.
مردی در حال کاشتن درخت در جایی که قبلا خانه اش بوده است. سونامی همه چیز او را با خود برد. شهر میاکو، استان ایواته، ۱۰ آوریل ۲۰۱۱
رسانه با امید آفرینی به تاب آوری جامعه کمک کند
سلیمی تاکید می کند: از رسانه ها انتظار می رود که در کنار اطلاع رسانی آمار منفی، بحرانها و…، امید آفرینی کرده و به تاب آوری جامعه کمک کنند.
این پژوهشگر ارتباطی با بیان اینکه تناقض بین آمار و ارقام و نقل و قولهای مختلف و متضاد، مردم را نسبت به متولیان و رسانه ها بی اعتماد می کند، می گوید: در چنین شرایطی، متعهدانه و مسئولانه تر سخن گفتن، اطلاع رسانی کردن و… یک ضرورت است.
سلیمی با اشاره به خطر بی تفاوتی در پی بمباران مخاطبان با اخبار منفی و سیاه می گوید: آنچه در خصوص اخبار و اطلاعات مربوط به هر واقعه، رویداد، موضوع و… ضروری است اینکه هوشیاری و آگاهی بخشی و اطلاع رسانی در این خصوص اجتناب ناپذیر است ولی این به معنای بمباران کردن مردم با اخبار منفی و جعلی و… نیست. نباید آنقدر آنها غرق اخبار منفی کرد که به آستانه بی تفاوتی برسند. عادی سازی حوادث منفی، بی تفاوتی نسبت به بزرگی اعدادی همچون مرگ قربانیان کرونا و… خطری است که رسانه ها باید حواسشان به این مهم باشد. به عبارتی حساس بودن به آمار و ارقام و در عین حال حساس کردن متولیان و داشتن مطالباتی در چارچوب پاسخگو کردن آنها با روش‌های مختلف ضروری است. در این چارچوب ارائه راهکارهای کارشناسی و تجارب موفق جهانی و… توسط رسانه ها می تواند یاری گر باشد.
رسانه ها باید متوجه فرجام رفتارها و حرکت هایشان باشند
در شرایطی که کرونا در کشور جولان می دهد، چگونه می توان مردم را به رعایت پروتکل ها و زدن واکسن تشویق واکسن کرد؟ سلیمی می گوید: راهکار تشویق مردم به رعایت پروتکل های بهداشتی و یا تزریق واکسن و…، استفاده از روش‌هایی همچون نشان دادن تصاویر فجیع و تکرار مکرر اینگونه صحنه ها یا استفاده از زبان و بیان آمرانه و نصحیت گونه نیست. باید برای هر چالشی زبان و بیان مخصوص آن یافت شود. برخی از رسانه ها در عمل کاری برای نشاط آفرینی و امید بخشی به مردم نمی کنند، فقط صحنه های فجیع و غم بار و.. را به تصویر می کشند و به این رسالت خود افتخار هم می کنند. همانطور که دز زیاد هر دارویی می تواند منجر به مرگ شود، دز زیاد اخبار منفی و سیاه نیز می تواند به مرگ تدریجی روحی، ذهنی و… مخاطبان و کاربران منجر شود. رسانه ها باید متوجه نتیجه تیتر زدن ها، روایت ها، به تصویر کشیدن ها و… خود باشند و بدانند که ممکن است غرق کردن مخاطب در اخبار منفی و… به افسردگی آنها و عوارض ناشی مربوطه بیانجامد.
او ادامه می دهد: منظور این نیست که رسانه ها گل و بوته نشان دهند ولی در کنار انتشار اخبار به زبانی و بیانی مناسب و متناسب، راهکارها را هم تشریح کنند. از اخبار مثبت هم در ترکیب سبد خود قرار دهند و مسیرهای عبور از بحرانها را نشان دهند. کمتر نگاهی رو به آینده و آینده ای روشن در اخبار رسانه ها دیده می شود. تنها نگاهشان پرداختن به بحرانها است. کمتر به فردای بحران و راهکارهای مربوطه می پردازند.
سلیمی با بیان اینکه فعالان رسانه ای برای خبررسانی و گزارش دهی در بحرانها تربیت نشده اند، می گوید: رسانه ها باید از قابلیتها و توان خود برای عبور از بحرانها بهره گیرند. در این میان از سلبریتی ها، اینفلوئنسرها، افراد اثرگذار و خلاق و خوشفکر و… نیز باید یاری بگیرند. کما اینکه باید نحوه خبررسانی و ارائه گزارش از بحرانها و شرایط خاص و حساس را بیاموزند. در حالی که در این حوزه با خلأهایی روبرو هستیم.
رسانه ها عینک کبود به مخاطبان ندهند
این پژوهشگر ارتباطی با اشاره به ابیاتی از مولانا می گوید: پیش چشمت داشتی شیشه کبود، زان سبب عالم کبودت می‌نمود، گر نه کوری این کبودی دان ز خویش، خویش را بد گو مگو کس را تو بیش، اظهار داشت: واقعیت این است جهانی که ما به آن نگاه می کنیم غیر از جهانی بینی خودمان، ناشی از عینکی است که رسانه ها به ما می دهند و طرح ذهنی که در ذهن ما ایجاد می کنند. چنین می شود که در پی تلاش آنها، جهانمان را کبود می بینیم. کبودی که در آن اخبار بد، سیاه، منفی و جعلی برجسته تر و پررنگترند.
این مدرس سوادهای رسانه ای، بصری و خبری توضیح می دهد: رسانه ها تا مادامی که به مردم می گویند فقط به بحران فکر کنند و از آن احساس ناامیدی کنند و خود را در یک باتلاق از اتفاقات منفی و بد تصور کنند، هرگز اتفاقی رو به جلو نمی افتد. در این مسیر ابتدا باید رسانه ها پیش قدم باشند و فلش های رو به اقدامات موثر و راهکاری بهتر و خلاقانه تر را به مخاطبان و کاربران نشان دهند. رهنمون شدن به آینده ای روشنتر و تلاشهای موثر، هوشمندانه و خلاقانه در این خصوص یک ضرورت است. در این زمینه همسو کردن متولیان و پاسخگو کردن آنها نیز لازم است.
سلیمی می گوید: رسانه ها را به رسالت ها و وظایف اصلی شان ارجاع می دهم با همه سختی های احتمالی موجود. ولی وظیفه یک رسانه ایجاب می کند در شرایطی که همه گرفتار سیل و طوفان و سونامی و… هستند، چون بقیه عمل نکنند. از تریبون خود برای اقدامات موثر، اطلاع رسانی، امید بخشی، نشان دادن راه های عبور و نجات و… بهره گیرند. این تربیون پر اهمیت و ارزشمند است و نباید مورد استفاده برای گله مندی ها، عقده گشایی ها، اغراض یا تسویه حسابهای شخصی یا سازمانی، سیاه نمایی ها، تامین منافعی عده ای خاص و… با هر هدف و مقصدی صورت گیرد. بلکه از این تربیون باید مسئولانه تر، متعهدانه تر و دلسوزانه تر بهره گرفت و در عین اطلاع رسانی و اشاره به مشکلات، به ارائه راهکارها بپردازند و دریچه های جدیدی را رو به نگاه متولیان و کاربران بگشایند.
این پژوهشگر ارتباطی با تاکید بر اینکه رسانه ها باید به بررسی و ارزیابی عملکرد خودشان در این دو سال بپردازند می گوید: باید صادقانه خود را در معرض سنجش قرار دهند و با تحلیل محتوای آنچه در این مدت منتشر کرده اند ببنند چه خوراک روحی و ذهنی را برای جامعه آماده کرده اند. آیا از آشی که خود درست کرده اند حاضرند بچشند؟ در این میان نیاز به رصد مرجعی برای نظارت بر عملکرد رسانه ها است تا مبتنی بر معیارهایی آنها را مورد ارزیابی قرار دهند چه از بعد انتشار اخبار مثبت و منفی، اعتماد آفرین، امیدبخش، تاب آور و… یا حتی پوشش اخبار جعلی و اطلاعات نادرست و… .
این پژوهشگر ارتباطی درادامه به بیان الزاماتی برای مواجهه با رسانه ها می پردازد و می گوید: در آنچه اشاره کردم، مسئولیت نهایی متوجه مخاطبان و کاربران است که باید با تفکر انتقادی و سواد رسانه ای به مواجهه با رسانه ها بپردازند. به عبارتی باید گزینشگر باشند و خود را در معرض هر رسانه و محتوایی قرار ندهند و فرزندانشان در معرض اضطراب‌ها و استرس‌های مربوط به اخبار قرار ندهند. از منابع معتبر و موثق اخبار و اطلاعات را بگیرند ولی برای در معرض اخبار قرار گرفتن نیز مدیریت زمانی برای خود در نظر بگیرند. در عین حال ذهنشان را به مخزنی برای اخبار منفی تبدیل نکرده و چونان آهن ربا آنها را به سمت خود جذب نکنند و متوجه اثرات روحی این انباشتها باشند. در عین حال که مراقب باشند متاثر از اخبار، در زمین بازی کسی یا رسانه ای (با منافع خاص) بازی نکنند.
او ادامه می دهد: برخی مخاطبان و کاربران می کوشند با ایجاد سبدی از انواع منابع محتوایی مورد علاقه و تخصصی، ضمن کمک به ارتقای تخصصی خود، در این سبد یکی دو منبع خبری برای اطلاع از رویداد ها و تحولات داشته باشند ولی در عین حال تمام لحظاتشان را غرق اخبار به خصوص اخبار منفی نمی کنند و با مدیریت زمانی لازم به سراغ آن می روند. در زمان مواجهه با اخبار به خصوص منفی که بر زندگی روزمره فرد اثر می گذرد نیز با آمادگی و اتخاذ تصمیمات لازم ظاهر می شوند.
سلیمی با اشاره به ضرورت دروازه بانی خبری و محتوایی لازم از سوی مخاطبان و کاربران می گوید: در شرایط بحرانی یا خاص که اخبار (به خصوص منفی) به طور اجتناب ناپذیر یا بعضا هدفمند از سوی رسانه ها به جامعه پمپاژ می شود، نیاز به دروازه بانی خبری و محتوایی این بار از سوی خود مخاطبان با نگاه مدیریت روحی، ذهنی و… است. در عین حال که باید مطلع و آگاه بود و به سهم خود برای بهبود شرایط کاری کرد، خود یا خانواده را نیز نباید در دنیای اخبار به خصوص منفی غرق کرد.