ساکنان امروز کره زمین در مقایسه با نسل‌های پیشین تفاوت‌های بسیاری کرده‌اند یکی از این تفاوت‌های مثبت این بوده است که در برابر محیط زیست خود، انسان‌های مسئولیت‌پذیرتری شده‌اند. اگر در گذشته تصور می‌شد با ریختن پسماند کارخانه‌ها و فاضلاب‌ها به رودخانه و دریا، اتفاقی نمی‌افتد و اگر بیشتر مردم و حتی سیاستمداران گمان می‌کردند هوا یک منبع پاک‌کننده برای هر نوع آلاینده‌ای است و نباید نگران دود کارخانه‌ها و خودروها باشیم، امروز اوضاع کاملاً برعکس شده است. امروز حتی کودکان ما هم در سراسر کره زمین، می‌دانند تغییرات اقلیمی (Climate change) چیست؛ می‌دانند آب شدن یخ‌های قطب باعث نگرانی است و از انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری باخبرند. روزی نیست که هشداری درباره گرم‌شدن کره زمین در رسانه‌ها نبینند و خیلی بعید است نگران رها شدن زباله‌ها و مواد پلاستیکی در جای‌جای کره زمین نباشند.
این همه اطلاع عمومی درباره محافظت از محیط زیست شگفت‌انگیز است، به‌ویژه وقتی آن را با چند دهه قبل مقایسه می‌کنیم. این اطلاعات و این آگاهی از کجا به ما رسیده است؟ چطور شد که نسل ما بسیار بیشتر از نسل‌های قبلی نگران محیط زیست است و می‌داند چطور باید از آن مراقبت کند؟ اگر زنجیره بزرگی از انسان‌های مختلف و اتفاقات گوناگون منجر به این آگاهی جمعی گسترده شده باشد، بی‌شک بخش بزرگ و مهمی از این زنجیره «خبرنگاران محیط زیست» بوده‌اند.
در این یادداشت، می‌خواهیم به این حیطه از شغل خبرنگاری و رزونامه‌نگاری بپردازیم و چند مورد از نتایج فعالیت‌های ارزشمند خبرنگاران محیط زیست را مطرح کنیم. مواردی که روزنامه‌نگاران محیط زیست توانسته‌اند در حفاظت از خانه ما، زمین اثرگذار باشند و تأثیری مثبت بیافرینند یا جلوی یک اقدام منفی را بگیرند.
نجات تالاب میانکاله
یکی از جدیدترین وقایع محیط‌زیستی که در کشور ما اتفاق افتاد، حفاظت از تالاب میانکاله بود که اطلاع‌رسانی مردم محلیِ دغدغه‌مند و نیز خبرنگاران محیط زیست، در آن، تأثیر جدی داشت.
تالاب میانکاله در استان مازندران یکی از مناطق طبیعی نسبتاً بکر است که به خاطر طبیعت خاص آن، به بهشت پرندگان معروف شده است. در گذشته طرحی وجود داشت که طبق آن، قرار بود یک واحد پتروشیمی در محلی در ۲۰ کیلومتری این تالاب احداث شود که هم باعث رشد درآمدهای کشور و هم تولید اشتغال برای بیش از ۷۰.۰۰۰ نفر می‌شد، اما مشکل اینجا بود که طبق برآوردهای متخصصان، پسماندهای این واحد پتروشیمی، تالاب میانکاله را نابود می‌کرد.
اولین واکنش‌ها نسبت به این خبر زمانی اتفاق افتاد که کلنگ احداث آن زده شد، اواخر زمستان ۱۴۰۰. بعد از آن اما با ادامه‌یافتن پروژه احداث پتروشیمی میانکاله، خبرنگاران محیط زیست، محیط‌بانان محلی و بعضی از مردم دغدغه‌مند نسبت به این موضوع شروع به اطلاع‌رسانی عمومی درباره این پروژه کردند و از خطر نابودی تالاب میانکاله گزارش‌های متعددی تهیه کردند. نتیجه اطلاع‌رسانی‌های به‌موقع و فعالیت‌های دلسوزانه خبرنگاران محیط زیست این موضوع را به یک موضوع ملی و فراگیر تبدیل کرد و در نهایت، بعد از مطالبه جدی مردم، مسئولین دولتی آن را به‌دلیل ابهامات محیط‌زیستی متوقف کردند. این پروژه در فروردین ۱۴۰۱ به دستور رئیس جمهور متوقف شد.
تهیه پیش‌نویس قانون منع حیوان آزاری
حیوان آزاری در بسیاری از کشورها جرم است و نه‌تنها اقدامات پیشگیرانه‌ای برای این کار انجام می‌شود بلکه با حیوان آزاری به‌عنوان یک جرم برخورد می‌شود و حیوان آزار مجرم شناخته می‌شود. این موضوع در کشور ما با خلاء قانون مواجه است اما یکی از اقدامات تأثیرگذار فعالان حقوق حیوانات، ازجمله خبرنگاران حوزه محیط زیست این بود که با اطلاع‌رسانی درباره حوادث حیوان آزاری که دامنه آن به حیوانات در معرض انقراض و حفاظت‌شده هم می‌رسید، توجه عمومی را به این موضوع جلب کردند؛ کاری که باعث شد سازمان حفاظت از محیط زیست به‌رغم اینکه مسئولیتی در قبال حفاظت از حقوق همه حیوانات ندارد، پیش‌نویس قانون منع حیوان آزاری را تهیه کند و آن را به مجلس ارائه دهد.
بعد از تصویب این پیش‌نویس در سال ۱۳۹۴، تصویب آن با تأخیر طولانی مدت مواجه شد که باعث شد چند سال بعد در ۱۳۹۹ فعالان حقوق حیوانات و نیز فعالان محیط زیست که نگران بروز حیوان آزاری علیه حیوانات محافظت‌شده محیط زیست بودند، کارزاری برای درخواست تصویب این طرح آغاز کنند. این کارزار بسیار موفقیت‌آمیز بود و توانست بیش از ۷۵.۰۰۰ امضا از مردم ایران جمع کند و مورد توجه رسانه‌های کشور و مسئولین قرار گرفت.
البته هنوز تصویب نهایی این قانون به انجام نرسیده است اما چندی قبل (اردیبهشت ۱۴۰۰) یکی از اعضای فراکسیون محیط زیست مجلس اعلام کرد، پیگیر تصویب این قانون هستیم.
منع استفاده از کیسه‌های پلاستیکی در آلمان
کشور آلمان همواره یکی از کشورهای پیشرو در اقدامات محیط زیستی شناخته می‌شود. یکی از اقدامات اخیر در این کشور که با حواشی بسیاری نیز همراه شد، ممنوعیت عرضه کیسه‌های پلاستیکی در فروشگاه‌ها بود. طبق این قانون که از آغاز سال ۲۰۲۲ در فروشگاه‌های آلمان اجرا شده است، استفاده از پلاستیک‌هایی با ضخامت ۱۵ تا ۵۰ میکرومتر در فروشگاه‌های این کشور ممنوع است. البته همچنان می‌توان از کیسه‌های پلاستیکی کوچک‌تر برای بسته‌بندی محصولات استفاده کرد.
این اقدام که تا حدودی نیز سخت‌گیرانه تلقی می‌شود، یکی از ده‌ها و شاید صدها اقدامات پیشروانه آلمان برای حفاظت محیط زیست است. این اقدامات نتیجه فعالیت‌های گسترده فعالان محیط زیست این کشور است که خبرنگاران محیط زیست در آن نقشی بسیار جدی و پراهمیت دارند. فعالان محیط زیست و خبرنگاران محیط زیست این کشور آنقدر موفق عمل کرده‌اند که نه‌تنها در کشور خود تأثیرات بزرگی گذاشته‌اند بلکه توانسته‌اند الگویی برای اتحادیه اروپا و دیگر کشورهای جهان باشند.
اقدامات کشور آلمان در حمایت فوق‌العاده از وسایل نقلیه الکترونیکی، تعطیل کردن نیروگاه‌های هسته‌ای، سرمایه‌گذاری جدی بر استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و دیگر اقداماتی که این کشور درباره حفاظت از محیط زیست داشته است، تا حد زیادی ناشی از تلاش‌های خبرنگاران حوزه محیط زیست این کشور بوده است.
تلاش برای نجات دریاچه ارومیه
یکی دیگر از اقدامات مؤثر خبرنگاران حوزه محیط زیست در کشور ما افزایش آگاهی عمومی درباره وضعیت دریاچه ارومیه بود. دریاچه ارومیه اکنون با خطر نابودی کامل روبه‌روست و پیش‌تر تا حدود ۸۰ درصد از منابع خود را از دست داده است. این دریاچه یکی از مناطق مهم غرب کشور است که خشک شدن آن باعث لطمات زیست‌محیطی جدی می‌شود. کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در این منطقه و نیز انتشار نمک و فلزات سمی که سلامت ساکنان آن مناطق را تهدید می‌کند، تنها بخشی از مشکلاتی است که خشک شدن دریاچه ارومیه به بار خواهد آورد. ماجرای خطر خشک شدن دریاچه بزرگ ارومیه را پیش از آنکه حجم آب دریاچه آنقدر کاهش یابد که بومیان منطقه و مسئولان را نگران کند، خبرنگاران محیط زیست نسبت به آن واکنش نشان دادند و سعی کردند با پوشش این موضوع توجه همگان را به آن جلب کنند.
این تلاش‌ها محدود به چند مقاله انگشت‌شمار در روزنامه‌های مکتوب یا گزارش‌های رادیویی و تلویزیونی نمی‌شود و شاید بیش از یک دهه است که برخی خبرنگاران مدام درباره این موضوع گزارش‌های تحقیقی منتشر می‌کنند. این اطلاع‌رسانی‌ها باعث شده است جلوی تصمیماتی که ممکن است دامنه فاجعه را بیشتر کند گرفته شود و نیز عموم مردم با موضوع تغییرات اقلیمی آشنا شوند و نسبت به آن واکنش نشان دهند.
جلوگیری از ساخت‌وسازهای غیرمجاز در منابع طبیعی
ساخت‌وسازهای غیرمجاز در مناطق حفاظت‌شده به معنای ساخت خانه و ویلا در مناطق خوش‌آب‌وهوا است که به دلایل زیست‌محیطی ممنوع شده است. این ساخت‌وسازها معمولاً با قطع درختان، استحصال منابع معدنی، زیرورو کردن خاک، تغییر منطقه با انتقال آب و برق و گاز و دیگر موارد همراه است و به‌مرور منابع طبیعی منطقه را از بین برده و آنجا را دستخوش تغییر می‌کند. خبرنگاران محیط زیست همواره نسبت به این موارد هشیار بوده‌اند و در موارد بسیاری با تهیه گزارش‌های مستند و اطلاع‌رسانی‌های عمومی توانسته‌اند جلوی اینگونه اقدامات را بگیرند. برای مثال، اقدامات مؤثر خبرنگاران باعث شد در بهمن ۱۳۹۹ عملیات ساخت‌وساز غیر مجاز در اراضی ملی لارستان متوقف شود یا در آذر همان سال ساخت و ساز غیر مجاز در اراضی ملی پاسارگاد ادامه پیدا نکند. مورد دیگر رفع تصرف ۱۴۸ هزار متر مربع اراضی غیرمجاز مسکونی در دهلران در تیر ۱۳۹۹ بود.
نجات گونه‌های در معرض انقراض
شاید خبرنگاران محیط زیست ایرانی بعد از محیط‌بانان و نیروهای سازمان حفاظت از محیط زیست، بیشترین نقش را در حفاظت از گونه‌های در معرض انقراض داشته‌اند. تا چند دهه پیش، مردم و حتی مسئولین دانش چندانی درباره گونه‌های در خطر انقراض نداشتند. بعدتر هم که موضوع نجات گونه‌های حیوانی در معرض انقراض مطرح شد، کسی اطلاع چندانی از موضوع گونه‌های حیوانی و خطر انقراض آنان نداشت. اما با تلاش‌های متعدد خبرنگاران محیط زیست، روزبه‌روز آگاهی عمومی از این موضوعات افزایش یافت، تا جایی که اکنون، در دورافتاده‌ترین روستاهای کشور نیز، موضوع حفظ گونه‌های گیاهی و جانوری اهمیت یافته است.
از میان وقایعی که نتایج درخشانی داشته می‌توان به موضوع نجات یوزپلنگ ایرانی اشاره کرد که به موضوعی فراگیر و ملی تبدیل شد و حتی طرح آن بر لباس تیم ملی فوتبال ایران هم نقش بست. موضوع دیگر توجه به پرنده‌های مهاجری بود که به تالاب‌های کشور سفر می‌کردند. با توجه رسانه‌ها به این موضوع و ممنوعیت شکار، خطر توقف این مهاجرت‌ها، برطرف شد. در همین مورد، می‌توان به موضوع نابودی پوشش گیاهی جنگل‌های هیرکانی اشاره کرد که با تلاش‌های خبرنگاران محیط زیست، توجه مسئولان به آن جلب شد.
در نهایت، می‌توان گفت تلاش‌های خبرنگاران و روزنامه‌نگاران حوزه محیط زیست توانسته آگاهی عمومی به این حوزه را به‌شدت افزایش دهد و منجر به تلاش همگانی برای حفظ این سرمایه‌ها و نیز واکنش مسئولین درباره آن‌ها شود.