با گذشت قریب به بیست و هفت سال از زمانی که اولین شماره‌ی کتاب نقد با عنوان «سکولاریزم» منتشر شد، این مجله با هدف ایجاد فرصت نقد کردن، نقد شدن و پاسخگویی به شبهات، با محوریت عناوین مختلفی همچون پلولاریزم دینی و تکثرگرایی، دین و دنیا، هرمنوتیک، ملی‌گرایی، فمینیسم و امثال این موارد به فعالیت خود ادامه داده و تاکنون بیش از نود شماره از آن به چاپ رسیده است.
در شماره‌ی قبلی «تاریخ زیسته امروز» بخش اول مصاحبه‌ی اختصاصی مدرسه ایرنا با سردبیر فعلی این مجله، رمضان علی تبار، مطالعه کردید و در این شماره ادامه‌ی این گفتگو را در اختیار شما قرار داده‌ایم:
سردبیر های فصلنامه به چه صورت انتخاب می شدند؟
ظاهراً اولین سردبیرآقای دکتر ازغدی بودند، بعد از ایشان را به یاد ندارم. اما قبل از اینکه مجله را به بنده تحویل بدهند، آقای دکتر رفیعی آتانی سردبیر بودند. مدتی هم سردبیر مهمان داشتند، یعنی قرار بود فردی به صورت تخصصی بر روی موضوعی کار کند؛ مثلاً مدیر گروه یا یک اندیشمندی که در آن حوزه کار کرده و متخصص بوده است. این فرد را پس از بررسی مقالات و ارزیابی‌ها، به عنوان سردبیر مهمان انتخاب می‌کردند. برای مثال در حوزه‌ی عرفان اهل بیتی آقای حجت الاسلام و المسلمین دکتر رودگر سردبیر مهمان بودند، برای موضوع تحول علوم انسانی اسلامی در ۴۰ سالگی انقلاب، آقای حجت الاسلام و المسلمین دکتر ایزده‌ای و در موضوع الهیات کرونا، حجت الاسلام و المسلمین پورامینی سردبیر مهمان بودند. از شماره ۸۰ به بعد، ۱۰ الی ۱۵ شماره سردبیر مهمان داشتند که بر روی موضوعات خاص مطرح شده کار انجام می‌دادند و پرونده را می‌بستند و تحویل می‌دادند، تا اینکه به بنده رسید. زمانی که به بنده دادند، ۳ الی ۴ نفر سردبیر مهمان به صورت هم زمان درحال گرفتن مقاله و کار تخصصی در بحث تحول علوم انسانی، عرفان اهل بیتی و الهیات کرونا و امثال آن بودند.
پژوهشگاه سردبیرها را مشخص می کرد؟
در مواردی که سردبیر، اصلی و غیر موقت باشد بله؛ خود پژوهشگاه انتخاب می‌کرد. یک زمانی مجله زیرنظر پژوهشکده نظام‌ها بود، یک زمانی زیر نظر مجموعه‌ی معاونت پژوهشی بود. زیر مجموعه هر دستگاهی که بود، آن دستگاه یا آن پژوهشکده سردبیر پیشنهاد می‌داد و ریاست محترم پژوهشگاه آیت الله رشاد حکم سردبیری را می‌زدند.
تا الان چه تعداد سردبیر عوض شده؟
گاهی سردبیر اصلی و مهمان هم زمان کار می‌کردند. البته یک مدتی سردبیر نداشتند و یا مجله فعال نبود و آن زمانی که می خواستند مجله را جلو بندازند چند شماره به صورت ویژه نامه و همزمان داشتند. لذا نمی‌توان به صورت طولی تعداد دقیق سردبیرها را مشخص کرد.
به مرور زمان استقبال از «کتاب نقد» بیشتر شد یا کمتر؟
در یک بازه زمانی تعداد مجلات خیلی محدود بوده و در ارتباط با مباحث روز اجتماعی و دینی تنها چند مجله منتشر می‌شده است، به همین علت در آن زمان، مخاطب و رونق بیشتری وجود داشته و به صورت فیزیکی با شمارگان خیلی زیادی به چاپ می‌رسیده است. در حال حاضر با توجه به اینکه «کتاب نقد» تخصصی شده و مجلات در عرض هم و مشابه افزایش یافته، شاید بتوان گفت که به نسبت گذشته رونق کمتری داشته باشد. البته به صورت دقیق نمی‌توان تعیین کرد ولی در ظاهر بله استقبال کاهش یافته است. هم به خاطر تخصصی شدن مجله و هم به خاطر فضا، زمان و نیاز جامعه. اما همچنان مخاطبین خاص خودش را دارد، افراد بسیاری در حوزه علمی دینی به عنوان یک محور به «کتاب نقد» مراجعه می‌کنند.
قبل از «کتاب نقد» مجله‌ی دیگری با این موضوع و دغدغه منتشر می‌شد؟
پژوهشگاه چند مجله دیگر هم داشت، شاید با «کتاب نقد» همزمان بودند. در بحث شبهات و مباحثی که جنبه و رویکرد انتقادی داشته باشد صرفاً کتاب نقد بود؛ اما در زمینه فلسفه دین، مجله دیگری به نام «قبسات» هم فعالیت می‌کرد که در ابتدا در حوزه دین‌پژوهی تخصصی بود و بعد در دهه ۸۰ علمی پژوهشی شده است. «قبسات» در حوزه فلسفه دین و دین پژوهشی منتشر می‌شد. در حال حاضر نیز به عنوان یک مجله علمی پژوهشی است و به مباحث، شبهات و مسائل روز و نظری در حوزه دین پژوهی، فلسفه دین، دین شناسی و امثال این‌ها به سردبیری آقای دکتر محمدرضایی می‌پردازد.
مجله‌ی دیگر «ذهن» است که در حوزه معرفت شناسی و علوم شناختی از دهه ۷۰ فعالیت می‌کند. این مجله قبلاً تخصصی بوده و در حال حاضر در قالب مجله علمی پژوهشی منتشر می‌شود که سردبیر آن آقای دکتر قائمی‌نیا است.
علت اینکه «کتاب نقد» نسبت به مجلات دیگر به صورت عام‌تر مورد استقبال قرار می‌گرفت، چه بود؟
موضوع «قبسات» فلسفه دین بود و مخاطب خاص داشت. محوریت مجله «ذهن» معرفت شناسی و یک مقدار هم در حوزه‌ی نظری و معرفت‌شناسانه بود که باز مخاطبین خاص خودش را داشت. اما «کتاب نقد» به مسائل روز می‌پرداخت. زمانی که یک موضوع در جامعه مطرح می‌شد، همان موضوع محور «کتاب نقد» قرار می‌گرفت. در دهه ۷۰ فضای مجازی و اینترنت به این گستردگی نبود. مجلاتی که بتوانند در این زمینه پاسخ بدهند، بحث کنند، گفتمان داشته باشند و گفتمان‌سازی کنند، نقد یا تأیید و تدوین کنند محدود بود و قطعا «کتاب نقد» نسبت به آن‌ها، هم مخاطب بیشتری داشت و هم موضوعاتش به روز و صرفاً در حوزه‌ی خاص تخصصی نبود، انتقادی بوده و به حوزه‌های مختلف، از علوم انسانی گرفته تا فلسفه و مباحث نظری، مباحث دین پژوهی و مسائل اجتماعی روز می‌پرداخت. اگر مجله بر روال گذشته ادامه پیدا می‌کرد و تخصصی نبود، در حال حاضر برای مثال به پدیده‌ی حجاب و بی‌حجابی، پدیده‌ی الزام به حجاب، مقوله‌ی لایحه‌ی عفاف و حجاب، مسئله‌محور وارد می‌شد. اما از آن جا که به حوزه‌ی علم دینی و نگاه جدید به علوم انسانی وارد شد، شاید به برخی مسائل دیگر موردی ورود کند، ولی به صورت جدی به مسائل روز نمی‌پردازد. چراکه مجلات مختلفی مثل مجله قرآن پژوهی، مجله حقوق اسلامی، اقتصاد اسلامی و فرهنگ پژوهی که زیر نظر پژوهشگاه هستند به موضوعات دیگر می‌پردازند و علاوه بر آن‌ها مقالات و مجلات مرتبط با نهادهای دیگر نیز فعالیت می‌کنند.
می توان گفت که دغدغه و اولویت «کتاب نقد» عوض شده؟
بله؛ موضوعات فعلی آن در حوزه علم دینی و تولید علوم انسانی اسلامی و تحول علوم انسانی است.
شماره ۸۰ و ۷۹ فصلنامه به نقد اندیشه های دکتر سروش اختصاص داده شده است، علت این انتخاب چه بود؟
در آن ایام آقای دکتر سروش سخنرانی‌هایی در مورد وحی، نبوت، زبان قرآن و در مورد دین داشتند که در طول یک الی دو سال خیلی مطرح بود. لذا قرار شد در این زمینه یک شماره‌ای به صورت ویژه‌نامه منتشر کنیم که به شبهات در حوزه‌های مختلف پاسخ دهد و در ضمن نقدی هم به دیدگاه ایشان داشته باشد. ایشان حتی در مورد علم دینی دیدگاه داشت که در این شماره نقد شد. در مورد وحی و تجربه نبوی، در مورد صراط‌های مستقیم، لیبرالیسم و رویکردهای دین پژوهی و بحث اجتهاد و حوزه‌های مختلف، نقدهایی به دیدگاه ایشان وارد و به شبهات پاسخ داده شد.
بعد از نقد آقای سروش جوابیه و واکنشی دریافت کردید؟
در قالب مجله یا مقاله نه؛ ولی شنیده‌ام که آقای سروش ظاهراً در برخی از صحبت‌ها، سخنرانی‌ها و درس‌ها به نقد برخی از دوستان توجه کرده بودند اما من به صورت مصداقی به خاطر نمی‌آورم.
کدام شماره پرفروش‌ترین بود؟
آمار فروش دست بنده نیست، البته اینطور که من مطلع هستم تعداد سفارشات شماره‌ی اختصاص داده شده به نقد آقای سروش به صورت کلی و نه آماری و دقیق، زیاد بوده است. برخی مراکز و مؤسسات علمی، تعداد زیادی از این نشریه را سفارش دادند.
شما چطور فرصت انتشار مقالاتتان در فصلنامه «کتاب نقد» را پیدا کردید؟
زمانی که سردبیری بر عهده‌ی بنده نبود و صرفاً به عنوان یکی از اعضای هیئت علمی پژوهشگاه بودم. مقالات کاری من در حوزه علم دینی، معرفت دینی، علوم انسانی اسلامی و نگاه فلسفه دین و امثال این‌ها بود و مقالاتی که در «کتاب نقد» داشتم بیشتر مرتبط با این موضوعات است، از بحث پلورالیسم و سکولاریسم تا بحث علم دینی، علوم انسانی، نقد برخی از دیدگاه‌ها در حوزه علم دینی مثل دیدگاه‌های آقای گلشنی و دیدگاه‌های استاد جوادی.