ویراستار کتاب «راهنمای سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی برای روزنامه‌نگاران[i]» یونسکو[ii]، آلتون گیزل[iii]، در یکی از سخنرانی‌های خود جمله‌ی خاصی را بیان کرد. او در حین تحصیل در رشته ارتباطات جمعی از طریق آموزش از راه دور در دانشگاه لستر انگلستان، در یکی از سمینارهای حضوری مورد نیاز شرکت کرد. یکی از جلساتی که او حضور یافت، جلسه‌ای در مورد روزنامه نگاری بود که توسط یکی از محققین مطالعات رسانه و یک کارآفرین برگزار شد. وی جلسه را با جمله‌ی زیر آغاز کرد:
"روزنامه نگاری یک تجارت است. روزنامه نگاری همیشه تجارت بود. روزنامه نگاری همیشه در مورد تجارت خواهد بود."
بدیهی است که این تجربه او بود که به واقعیت او تبدیل شد. با این حال، آیا این واقعیتی برای همه است؟ آیا رسانه‌های جمعی اهمیت اولیه خود را در راه توسعه، به عنوان یک هدف، در هنگام اجرای وظایف خود حفظ می‌کنند؟ نهادهای جهانی و سازمان‌های رسانه‌ای به این دلیل وجود دارند که ثابت کنند رسانه‌ها چیزی بیش از کسب‌وکارهای بزرگ هستند. این تا حدی استدلالی بود که ویراستار این کتاب در جلسه‌ی روزنامه‌نگاری که در بالا به آن اشاره شد، به استاد خود ارائه کرد. او از بین حدود سی دانشجو آن جلسه، تنها کسی بود که این موضع را داشت.
برخی از متخصصان رسانه می‌گویند که رسانه‌ها صرفاً آنچه را که در جامعه اتفاق می‌افتد با توجه به کانون‌های انتخابی محتوایشان منعکس می‌کنند. اما آیا این واقعیت تک تک افراد است؟ چارچوب‌هایی که تمرکز یا هدف اصلی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی (MIL / Media & Information Literacy) را بیان می‌کنند، اغلب با پارادوکس‌های رسانه‌ها دست و پنجه نرم می‌کنند. MIL بیشتر در مورد نحوه محافظت مردم از خود در برابر رسانه‌ها، واسطه‌های فناوری و سایر مشاغل بزرگ، دولت‌ها یا ارائه دهندگان اطلاعات است. یکی از دیدگاه‌های مکمل در این موضوع این است که چگونه MIL می‌تواند شهروندان را قادر سازد تا در تهیه، توزیع و دریافت اطلاعات با خبرنگاران شریک شوند. به همین ترتیب سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی، چگونه از طریق روزنامه‌نگاران و سازمان‌های رسانه‌ای می‌توانند مشارکت شهروندان را برای گسترش مزایای توسعه رسانه‌ها افزایش دهند.
در این مورد، تمرکز بر مهارت‌هایی مانند تفکر انتقادی، ویژگی اساسی فردی با سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی، ضروری است.
تفکر انتقادی؛ ابزار بنیادین MIL
تفکر انتقادی شایستگی مربوط به فرآیند مصرف اطلاعات و دانش است. این مهارت به معنی توانایی تجزیه و تحلیل، مقایسه اطلاعات، به چالش کشیدن و پرسیدن سؤال در مورد مسئله و موضوع یک رویداد، مشکل یا موقعیت است. تکر انتقادی توانایی اتصال متن یا اطلاعات رسانه‌ای با موضوعات و رویدادهای مشابه، برای ارزیابی عینی موقعیت است. هنگامی که یک فرد ظرفیت‌های تفکر انتقادی خود را توسعه می‌دهد، می‌تواند نتیجه‌گیری‌های معتبر ارائه کند و تخمین‌ها و تفسیرهای معقول انجام دهد و نتایج به درستی در موقعیت‌ها و مشکلات اعمال شود. این موقعیت فعال شهروندان یا مخاطبان است. تفکر انتقادی به به حداقل رساندن دستکاری شهروندان و همچنین کاهش بدبینی یا بدبینی شدید آن‌ها نسبت به رسانه‌ها و سایر ارائه دهندگان اطلاعات کمک می‌کند. مورد دوم یعنی بدبینی به رسانه‌ها به همان اندازه نامطلوب است، اگرچه شک و تردید معقول مقدمه‌ای برای تفکر انتقادی است.
هیچ چیزی که به رسانه‌های جمعی مربوط می‌شود را نمی‌توان جدا از مفهومی مانند متن رسانه‌ای در نظر گرفت؛ این مبنای اصلی سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی است. متن رسانه‌ای در اینجا به عنوان محصول کل ارتباطات جمعی در نظر گرفته می‌شود. این بدان معنا نیست که ایده متن منحصر به رسانه‌های سنتی یا جمعی است. متن تمام اشکال «رسانه» یا وسایل انتقال اطلاعات را تغییر می‌دهد. این موارد شامل کتاب، متن روزنامه‌نگاری، متن روابط عمومی، متن روزنامه، متن تلویزیون و رادیو، متن تبلیغاتی، متن از رسانه‌های آنلاین، شبکه‌های اجتماعی، وبلاگ‌ها و غیره است.
بنابراین، درگیر شدن مردم با محتوای رسانه‌ای و سایر اشکال اطلاعات، آغازی برای ایجاد ارتباط آگاهانه با رسانه‌ها و سایر ارائه‌دهندگان اطلاعات است. رسانه‌ها می‌توانند به شهروندان در کسب سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی کمک کنند. در این فرآیند، فرد با اطلاعات مواجه می‌شود، نحوه تأثیرپذیری خود از آن را مدیریت می‌کند و در نهایت به نوبه خود بر اطلاعات تأثیر می‌گذارد.
فرد با کسب شایستگی‌های سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی، یعنی با آموختن دسترسی، تحلیل، ارزیابی و استفاده از اطلاعات و محتوای رسانه‌ای، نه تنها به دانش جدید دست می‌یابد، بلکه توانایی یادگیری مؤثر را هم در چارچوب حرفه‌ای خود کسب می‌کند؛ در تمام فعالیت‌ها و به طور کلی در زندگی. توانایی‌های چنین فردی در زمینه تحقیق، ارزیابی، سیستم‌سازی و استفاده از اطلاعات برای اهداف مختلف در حال گسترش است.
با توسعه‌ی تفکر انتقادی، فرد از نتیجه‌گیری متعصبانه بر اساس تجربه و دانش موجود خود فاصله می‌گیرد و در بر اساس اطلاعات و حقایق جدید زاویه نگاهی جدیدی را برای خود ایجاد می‌کند. سواد رسانه‌ای سدی در برابر رسیدن اطلاعات به مخاطب نیست؛ بلکه فرآیندی است که در آن اطلاعات جدید فهم ، امکان ارزیابی اطلاعات بر اساس موقعیت و زاویه نگاه هر مخاطب/ شهروند فراهم و حتی امکان تغییر نگاه فرد ایجاد می‌شود. در این نگاه رسانه ابزاری جمعی است که اطلاعات در اختیار شهروندان / مخاطبان را تهیه و تکمیل می‌کند و به هیچ عنوان عنصر نامطلوبی نیست.
MIL وسیله‌ای برای محافظت در برابر رسانه‌ها است. MIL فرآیندی است برای انتقال شهروندان/مخاطبان به شرکای رسانه‌ای و رسانه‌ها برای تبدیل شدن به قهرمانان جوامع با سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی. ممکن است بپرسید چرا؟ سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی به‌عنوان یکی از موتورهای کلیدی توسعه جامعه، با ارائه شایستگی‌های لازم برای تعامل با رسانه‌ها و سایر اطلاع‌رسانان و همچنین بهره‌مندی از حقوق شهروندان، در راستای گسترش ظرفیت‌های انتقادی شهروندان است. برخی از ابعاد رسانه محور شایستگی‌های MIL در اینجا و شکل زیر بیان شده است:
- درک نقش و کارکرد رسانه‌ها
- درک زمینه‌ای که رسانه‌ها وظایف خود را انجام می‌دهند
- ارزیابی انتقادی محتوای رسانه
- تعامل با رسانه‌های مختلف برای بیان خود و مصرف محتوای با کیفیت بالا
- کسب مهارت و توانایی برای ایجاد هر گونه محتوای رسانه‌ای
در متن‌های بعدی بیشتر در مورد ویژگی‌های سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی و ارتباط آن با روزنامه‌نگاری صحبت خواهیم کرد
[i] Media and information literacy in journalism: a handbook for journalists and journalism educators
[ii] UNESCO / Tashkent – ۲۰۱۹ / Baktria press
[iii] Alton Grizzle