شما برای تنظیم یک گزارش تحقیقی، مراحل مختلفی را طی می‌کنید. در مقالات «ـسوژه‌یابی به سبک روزنامه‌نگاران تحقیقی» و «خشت دوم مهم‌تر از خشت اول» به دو مرحله ابتدایی تهیه این نوع گزارش یعنی سوژه‌یابی و ارزیابی سوژه پرداختیم. پس از یافتن سوژه و بررسی آن، اصلی‌ترین کار شما به عنوان روزنامه‌نگار تحقیقی آغاز می‌شود. در این مرحله، شما باید داستان سوژه خود را روایت کنید.
گزارش‌های تحقیقی، ویژگی‌های جذابی دارند و به همین دلیل مورد استقبال مخاطبان زیادی قرار می‌گیرند. اما اصلی‌ترین علت اقبال مردم نسبت به این نوع گزارش، ساختار روایی آن است. مردم علاقه دارند به جای خواندن یک گزارش خشک، خالی از روایت و حوصله‌سربر با خواندن یک داستان جذاب، از واقعیت آگاه شوند؛ به ویژه در ایران که مردم به صورت تاریخی به قصه تمایل بیش‌تری دارند. یک روزنامه‌نگار تحقیقی می‌داند که روایت داستان، مهم‌ترین دلیل جذابیت گزارش است بنابراین وقت و انرژی زیادی صرف می‌کند تا داستان سوژه خود را به درستی برای مخاطب روایت کند. اگر شما می‌خواهید روایت جذاب و خواندنی داشته باشید باید بدانید که روایت داستان، نیازمند دقت و تمرکز است و نمی‌توان به سادگی و با سرعت از آن عبور کرد.
روایت، مهم‌ترین مغفول!
روایت داستان مهم‌ترین مرحله در تهیه یک گزارش تحقیقی است اما گاهی اوقات، روزنامه‌نگارها از اهمیت آن غافل می‌شوند. شما در روند تهیه یک گزارش تحقیقی، به سختی به سوژه مناسب دست پیدا می‌کنید. هم‌چنین بررسی سوژه، از شما زمان زیادی می‌گیرد. پس از طی کردن این فرایند سخت، معمولاً روزنامه‌نگاران خسته می‌شوند و می‌خواهند کار را سریع‌تر تمام کنند. به همین خاطر دقت و تمرکز کافی را برای روایت داستان نمی‌گذارند. اما شما باید توجه داشته باشید، اگر سوژه را به خوبی روایت نکنید، گزارش شما اثرگذار نخواهد شد و همه‌ی زحمت‌های شما به هدر خواهد رفت.
یکی از دلایل دیگری که باعث می‌شود روزنامه‌نگاران تحقیقی برای روایت داستان، وقت زیادی نگذارند، این است که پس از یافتن یک سوژه‌ی جذاب وجنجالی، فکر می‌کنند کار تمام شده است و جذابیت سوژه، به تنهایی گزارش را خواندنی و اثرگذار خواهد کرد. اما شما باید توجه داشته باشید، جذاب‌ترین سوژه‌ها اگر به درستی روایت نشوند اثری نخواهند داشت. بنابراین باید تمام تلاش‌تان را بکنید تا داستان سوژه‌ی خود را به بهترین شکل ممکن روایت کنید. برای این کار، باید نکات زیادی را بدانید که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها یعنی شناخت و استفاده درست از ساختارهای روایت خواهیم پرداخت.
ساختارها را بشناسید
شما قبل از روایت داستان سوژه خود، باید با انواع ساختارهای روایت آشنا شوید. سپس بررسی کنید که کدام ساختار برای روایت سوژه‌ی شما مناسب‌تر است و طبق همان ساختار داستان خود را روایت کنید. سه ساختار پرکاربرد برای روایت وجود دارند؛ زمانی، موقعیت و فرایندی.
در ساختار زمانی، شما داستان را با روایت اتفاقات به ترتیب زمان وقوع آن‌ها، بیان می‌کنید. در این ساختار، مخاطب با شما همراه می‌شود و در طول زمان، سفر می‌کند. با این روش، به تدریج از سوژه، آگاه می‌شود و به آرامی تحت تأثیر قرار می‌گیرد. برای مثال در روایت سوژه‌ی اختلاس یک مدیر دولتی، می‌توانید از داستان انتخاب شدن او برای مدیریت شروع کنید و سپس کارهایی که از زمان انتصاب برای اختلاس انجام داده است را به ترتیب شرح دهید.
ساختار زمانی، برای روایت داستان‌هایی مناسب است که بدون رعایت ترتیب زمانی اتفاقات، نامفهوم و گنگ می‌شوند. البته در روایت با این ساختار باید مراقب باشید که مخاطب خوابش نبرد. بنابراین با جملات کوتاه، کلمات غیرتکراری و پرهیز از هجوگویی، مخاطب را تا پایان داستان با خود نگه دارید. برای جذاب‌تر شدن داستان خود، می‌توانید از بازگشت به گذشته (فلش‌بک) و پرش به آینده (فلش‌فوروارد) استفاده کنید. یعنی زمانی که عدم رعایت ترتیب زمانی، به داستان شما آسیب نمی‌زند، یک اتفاق را بیان نکنید و در ادامه متن با بازگشت به گذشته آن را روایت کنید یا در زمان نوشتن متن، یک اتفاق که در ادامه متن رخ خواهد داد را همان‌جا ذکر کنید.
موقعیت، پرکاربردترین ساختار
دومین ساختار که در گزارش‌های تحقیقی بسیاری از آن استفاده شده است، ساختار موقعیت است. در این ساختار، شما یک موقعیت واحد را در زمان‌های مختلف بررسی می‌کنید. برای مثال برای روایت سوژه‌ی عدم دسترسی مردم یک روستا به خدمات درمانی، می‌توانید داستان‌های شخصیت‌های مختلف آن روستا را بیان کنید که بر اثر این تبعیض در زمان‌های مختلف به مشکل خورده‌اند. این ساختار، برای سوژه‌هایی مناسب است که در یک مکان واحد و مشخص، اتفاقات مشابهی برای افراد مختلف افتاده و همه این اتفاقات ناشی از سوژه‌ی شما است. البته باید در انتخاب داستان‌ها دقت کنید و از داستان‌های تکراری و طولانی، استفاده نکنید. برای خواندنی‌تر شدن متن شما باید ابتدا جذاب‌ترین داستان‌ها را بیاورید. هم‌چنین توجه داشته باشید که گزارش شما به یک مجموعه داستان کنار هم تبدیل نشود. برای این کار، باید میان پایان یک داستان و آغاز داستان بعدی، یک حلقه‌ی وصل مانند یک تشبیه وجود داشته باشد.
با این ساختار، مخاطب، متن شما را رها نخواهد کرد
ساختار فرآیندی روایت، ساختاری است که باعث می‌شود مخاطب، حتی یک لحظه هم از متن شما جدا نشود و تا پایان داستان، کاملاً در اختیار متن شما باشد. این ساختار، شامل مسئله و استدلال است؛ یعنی شما درباره‌ی سوژه‌ی خود یک سؤال ایجاد می‌کنید و با یک داستان، پاسخ آن را می‌دهید و بلافاصله سؤال بعدی را می‌پرسید. این سؤال و جواب را ادامه می‌دهید تا مخاطب، کاملاً از سوژه شما آگاه شود. برای مثال در سوژه‌ی قطع غیرقانونی درختان یک جنگل، شما می‌توانید سؤالاتی را مطرح کنید و به آن‌ها با یک داستان پاسخ دهید. مثلاً بپرسید قطع درختان، چه منفعتی دارد و در جواب آن داستان میلیاردر شدن یک نفر با چوب غیرقانونی را تعریف کنید یا سؤال کنید چه افرادی این درختان را قطع می‌کنند و با روایت داستان مظنونین، جواب آن را بدهید. با این کار به مخاطب اجازه می‌دهید تا خودش مقصر اصلی را پیدا کند.
نکته‌ای که به شما برای جذاب‌تر شدن متن این ساختار کمک می‌کند این است که سؤال را مستقیم مطرح نکنید، بلکه سعی کنید در طول یک داستان، سؤالی را به وجود آورید و جواب آن را با داستان بعدی بدهید.
روایت داستان برای گزارش تحقیقی
مهم‌ترین کار در فرآیند تهیه یک گزارش تحقیقی، روایت داستان سوژه است؛ چراکه اصلی‌ترین دلیل استقبال مردم از گزارش‌های تحقیقی و اثرگذاری این نوع گزارش، ساختار روایی آن است. بنابراین شما با وجود خستگی ناشی از مراحل سخت و طولانی سوژه‌یابی و ارزیابی سوژه، باید برای روایت داستان، وقت و انرژی کافی را صرف کنید. هم‌چنین نباید جذابیت سوژه شما را فریب دهد و خیال کنید که سوژه‌ی جذاب به تنهایی برای اثرگذار شدن متن شما کافی است.
برای این‌که روایت درستی از داستان سوژه‌ی خود داشته باشید، باید در اولین قدم، ساختارهای روایت را بشناسید و بررسی کنید که کدام ساختار برای داستان سوژه‌ی شما مناسب‌تر است. ساختارهایی زیادی برای روایت داستان وجود دارند اما سه ساختار زمانی، موقعیت و فرآیندی در گزارش‌های تحقیقی، پرکاربردتر هستند. شما اگر این سه ساختار را به خوبی بشناسید و بدانید هر کدام از آن‌ها مناسب چه سوژه‌هایی هستند، قدم اول را برای روایت جذاب از داستان سوژه‌تان، محکم برداشته‌اید.