واژگان عربی درفارسی
بیش از70 درصد کلمه‌ها و ترکیب‌های زبان فارسیِ امروزیِ ما از زبان عربی وارد شده‌است. شاید چون در زمان‌های دور، دانستن زبان عربی، باعث فخر نویسنده و گوینده‌ی فارسی‌زبان به‌شمار می‌آمد.درست مثل امروزه که پُزِ زبانی استفاده از واژگان فرنگی‌ست! بلندمدت شدن این دورانِ فخرفروشی، از میانه‌ی حکومت خلیفه‌های اموی تا پایان دوره‌ی عباسی هم مزید بر علّت شد.درمورد راه‌های شناخت این دسته واژه‌ها و ترکیب‌ها در زبان فارسی در ادامه مفصّل توضیح داده شده‌است!
راه های شناخت واژگان عربی در فارسی
1. اغلب کلمه‌های عربی بر وزن باب‌های ثلاثیِ مجرد یا مزید هستند. تعداد باب‌های ثلاثیِ مجرد بسیار است؛ اما می‌توان برخی را به‌همراه باب‌های ثلاثیِ مزید به یاد سپرد:
اِفعال (مانند: احسان)، تفعیل (مانند: تقدیم)، تفاعل (مانند: تفاهم)، مفاعله (مانند: محاسبه)، تفعّل (مانند: تسلّط)، متفاعل (مانند: متداول)، افتعال (مانند: اشتغال)، انفعال (مانند: انقلاب)، استفعال (مانند: استکبار)
مجرد: فاعل (مانند: عادل)، مفعول (مانند: مشهور)، فَعول (مانند: حسود)، فِعل (مانند: ذکر)، فَعَل (مانند: حَسَن)، فُعل (مانند: حُسن) و مانند آن.
تمرین 1:
با خودتان تمرین کنید و ببینید چند واژه‌ی ذهن شما در این باب‌ها یا دیگر باب‌های زبان عربی‌ست؟ آیا می‌توانید برای هر واژه یک برابر فارسیِ کاربردی و مردم‌فهم بیابید؟
تمرین 2:
در متن خبر زیر، زیر کلمه‌های عربی در باب‌های مجرد و مزید خط کشیده شده‌است. ببینید می‌توانید برای هر کدام کلمه‌ای فارسی جایگزین کنید که معنای جمله تغییر نکند و در عین حال، خوانندگان آن را بشناسند و از ذهن‌شان دور نباشد؟ [اسم‌های خاص را نمی‌توان تغییر داد.]
به گزارش ایرنا، محمدجوادظریف روز چهارشنبه در نشست خبری مشترک با ابراهیم جعفری وزیرخارجه عراق که به ایران سفر کرده است، افزود: جمهوری اسلامی ایران و جمهوری عراق روابط گسترده‌ای دارند و روابط ما، روابط مستحکمی است و در یک جبهه علیه افراط و ترور تلاش می‌کنیم. وی با تأکید بر حمایت جمهوری اسلامی ایران از تلاش‌های دولت عراق برای حفظ تمامیت ارضی و معارضه با هرگونه مداخلۀخارجی، به‌ویژه حضورافراط گرایی در عراق اظهار داشت: «امروز دربارۀ خطر داعش برای عراق و سوریه و منطقه هم‌فکری داشتیم که این هم‌فکری‌ها ادامه خواهد داشت.» وزیرامورخارجه گفت: «امروز همچنین دربارۀ شرایط ویژه‌ای که در منطقه بعد از گردن زدن عالم روحانی و مصلح مرحوم شهید شیخ نمر باقرالنمر ایجاد شده، صحبت کردیم.»
2. کلمه‌های همزه‌دار از زبان‌های دیگر به زبان فارسی وارد شده‌است؛ از سئول گرفته، تا کاکائو و ویدئو. همچنین مخرج همزه در زبان عربی به وفور و جود دارد؛ مانند: رأس، مسؤول، ائتلاف، شیء، مؤلّف، تأکید...
تمرین 3:
در متن خبر زیر، زیر واژگان همزه‌دار خط کشیده شده‌است. ببینید می‌توانید برای هر کدام، یک برابر فارسیِ معتبر و آشنا با ذهن عام مردم بیابید؟
- مایلم دربارة تحوّل جدید در پی قطع روابط سیاسی ریاض و تهران و تأثیر احتمالی این تصمیم نابخردانه، نادرست و نسنجیدۀ عربستان صحبت کنم.
-دولت «جان کی»، نخست‌وزیر نیوزیلند، ماه می سال گذشته در گفت‌وگو با پادشاه عربستان مسألۀ حقوق بشر را مطرح کرد؛ اما باراک اوباما رئیس‌جمهور آمریکا درمورد این موضوع ساکت ماند.
-وی همچنین تأکید کرد که نظام تعرفه‌گذاری برای ارائۀ خدمات فرودگاهی به‌خوبی عمل نمی‌کند و اکنون بسیاری از ظرفیت‌های فرودگاهی کشور نیز خالی مانده‌است.
3- الف مقصوره، خاصّ زبان عربی و صدایی میان «آ» و «ـَـ» است، که در زبان فارسی یا روی پایه‌ی «ا» نوشته می‌شود، یا «ی» آخر؛ مانند: ابراهیم، هارون، عبدالرحمان، لیلا، کبرا، موسی، عیسی، حتی، ...
همان‌طور که می‌بینید، برای نگارش الف مقصوره در خط فارسی، هیچ قانون یک‌دست و منظمی وضع نشده‌است؛ درحالی‌که همه ی این الف‌ها در فارسی مانند باقیِ الف‌ها بلند خوانده می‌شود، اما در نوشتن این صدا، آشفتگی بسیار است!
4- الف ممدوده، نیز خاصّ زبان عربی‌ست و در فارسی، همان صدای «ا» را می‌دهد؛ اما در عربی برای نشان دادن ممدود بودن الف، «اء» می‌نویسند؛ مانند: امضاء، انشاء، املاء، ارتقاء، ...
فرهنگستان با حذف همزه ی آخر در این دست واژگان موافق است؛ یعنی واژگان بشود: امضا، انشا، املا، ارتقا، ...
5- کاربرد تنوین عربی در زبان فارسی؛ چون تنوین از نشانه‌های زبان فارسی نیست، واژگان تنوین‌دار عربی را – تا جایی که می‌شود- بهتر است به قید زبان فارسی تبدیل کنیم. چند راه برای تبدیل قید تنوین‌دار به قید بدون تنوین وجود دارد:
5-1- یافتن برابر درست در زبان فارسی
برخی برابرها در جدول زیر آمده‌است. به یاد داشته باشید این برابرها در هرجا و هر جمله‌ای درست نیست:
|
نگوییم و ننویسیم |
بگوییم و بنویسیم |
|
اتفاقاً |
ناگهان، از اتفاق |
|
احتمالاً |
به‌احتمال، شاید |
|
اَحیاناً |
گاه‌گاه، |
|
اخیراً |
به‌تازگی، تازگی‌ها |
|
استثنائاً |
تنها، به‌طور خاص، هرازگاهی، به‌استثنا |
|
اقلاً |
دست کم |
|
اکثراً |
بیشتر |
|
التزاماً |
به‌ناچار |
|
الزاماً |
ناچار، به‌ناچار |
|
انصافاً |
به‌حق، به‌سزا |
|
ایضاً |
باز، نیز، همچنین، هم، دیگربار، دوباره، بار دیگر، همه |
|
بعداً |
بعدها، پس‌از آن، چندی بعد، سپس، زمان دیگر |
|
تحقیقاً |
به‌تحقیق، با پژوهش، صددرصد |
|
تدریجاً |
به‌تدریج، کم‌کم، آهسته‌آهسته، اندک‌اندک |
|
تقریباً |
کمابیش، کم‌وبیش |
|
تلویحاً |
سربسته، به‌اشاره، به‌کنایه، به‌تلویح |
|
تماماً |
همه، همگی، سراسر، به‌تمامی |
|
حقیقتاً |
به‌راستی، همانا |
|
دائماً |
همواره، همیشه، پیوسته |
|
شدیداً |
به‌تندی، به‌شدت |
|
صریحاً |
آشکارا، بی‌پرده، به‌روشنی |
|
ضرورتاً |
به‌ضرورت، به‌ناچار، از سر نیاز |
|
ظاهراً |
به‌ظاهر، گویی، گفتی |
|
عمداً |
عمدی، آگاهانه، با آگاهی |
|
عمیقاً |
به‌شدت، بسیار |
|
فوری / فوراً |
بی‌درنگ، آنی، بی‌تابانه، به‌زودی، به‌خودی‌ی خود |
|
کاملاً |
به‌طور کامل، به‌کلّی، سراسر، همگی، به‌طور کامل |
|
کلاً |
درکل، سراسر، همگی |
|
معمولاً |
اغلب، به‌طور معمول |
|
مفصلاً |
به‌طور مفصل، به‌درازا، به‌تفصیل |
|
واقعاً |
به‌واقع، به‌راستی |
5-2- حذف تنوین و افزودن «به» یا «به‌طور» قیدساز به آغاز کلمه؛ [بهقیدساز در نیم‌فاصله با واژه تایپ می‌شود.]:
یقیناً ← به‌طور یقین، به‌یقین
5-3- حذف تنوین و افزودن «از» یا «در» قیدساز به اول کلمه؛ [باز هم در نیم‌فاصله باید تایپ شود.]:
حقیقتاً ← درحقیقت
کلّاً ← درکل
اتفاقاً ← ازقضا
نکته ی 1: دقت شود از هیچ کلمه‌ی غیر عربی با تنوین عربی، قید نسازیم!!
|
بنویسیم و بگوییم |
ننویسیم و نگوییم |
|
به‌ناچار |
ناچاراً |
|
خواهشمندم |
خواهشاً |
|
گاهی |
گاهاً |
|
دوم، دوم آن‌که |
دوماً |
|
تلفنی |
تلفناً |
|
جانی |
جاناً |
نکته ی 2: هرگز این واژگان عربی را با تنوین ننویسید:
|
بنویسیم و بگوییم |
ننویسیم و نگوییم |
|
اغلب، بیشتر |
اکثراً |
|
دست‌کم، حداقل |
اقلاً |
زیرا اقلّ و اکثر کلمه‌های غیرمنصرف هستند و غیرمنصرف‌ها نمی‌توانند تنوین بپذیرند!
تمرین:
در متن زیر، زیر واژگانی که الف مقصوره، الف ممدوده و تنوین دارند دوخط، و زیر دیگر واژگان عربی یک خط کشیده شده‌است. ببینید می‌توانید برایشان برابر فارسیِ رایج و متداول بیابید؟
- دولت یازدهم در این راه موفقیت‌های بسیار زیادی به‌دست آورده و چهرۀ جمهوری اسلامی ایران در افکارعمومی، رسانه‌ها و مسئولین سیاسی در جهان ارتقاء پیدا کرده است؛ تا جایی که قطع نامۀ (wave) در سازمان ملل متحد به اتفاق آراء تأیید و ایران پرچم‌دار مبارزه با تروریسم و خشونت شد.
- روابط بین ایران و اروپا پس از توافق هسته‌ای یقیناً بهبود و توسعه خواهد یافت و ما نسبت به این امر امیدواریم.
- حتی اگر سعودی‌ها در زمینۀ اعزام زائران به حج نیز اشکال‌تراشی نکنند و مسؤولان جمهوری اسلامی ایران نیز حساب اعمال فریضۀ حج را از مسایل و اختلافات سیاسی تفکیک نمایند، بی‌شک تحریم خرید سوغاتی توسط زائران ایرانی می‌تواند ضربۀ مهلکی بر اقتصاد بازار سنّتی این کشور وارد آورد.
6- واژگانی که در پایان آن‌ها صدای «ت» دیده می‌شود، اغلب، همان تای تأنیث عربی هستند؛ برای نمونه:تربیت، هدایت، طریقت، عزّت، حکمت، فرصت، صداقت، شرارت و مانند آن.
گاهی نیز تای تأنیث عربی در فارسی به «ه، ـه» تبدیل می‌شود؛ مانند: حمیده، هانیه، شهره، معصومه، شراره.
دقت کنید: ممکن است یک کلمه‌ی عربی به دو صورت به زبان فارسی وارد شود؛ هم با تای تأنیث، هم با «ه، ـه»، که دو معنای مختلف بدهد:
شرارةعربی، به دو صورت: شرارت و شراره در فارسی وارد شده که دو معنای مختلف دارد؛ همین طور: مراقبت/مراقبه، آیت/آیه
نکته: در فارسی نیز نام‌هایی را داریم که به صدای «ه، ـه» پایان یافته‌اند و عربی نیستند؛ مانند: هنگامه، آوازه، بهانه، مژده، پیمانه، مستانه، فرزانه.
پس دقت کنید: هر اسم خاص -به‌ویژه دخترانه – که صدای پایانی‌اش «ه، ـه» است، عربی نیست!
7- اگر کلمه‌ای این حروف را داشته باشد، بی‌گمان عربی نیست: پ، ژ، چ، گ؛ مانند: پرتو، چای، ژئوفیزیک، گل.
این گروه کلمه‌ها یا زیرمجموعه‌ی زبان‌های ایرانی هستند؛ یا غیر عربی.
8- اگر حروف کلمه‌ای: ح، ص، ض، ط، ظ، ع داشته باشد، 99درصد عربی‌ست؛ مانند: سبحان، اصطلاح، ظهر، عصمت.
نکته: کلمه‌هایی که عربی نیستند، تا جایی که می‌شود، باید با حروف غیر عربی نوشته شوند؛ مانند:
باتلاق؛ واژگان ترکی که صدای «t» دارند، در زبان فارسی با نشانه‌ی تنوشته می‌شوند؛ زیرا در زبان ترکی، مخرج ط وجود ندارد؛ مانند: باتلاق، اتاق، قاتق و مانند آن.
بلیت؛ واژگان ایرانی، اروپایی و آمریکایی، هندی، اسپانیایی که صدای «t» دارند، در زبان فارسی با نشانه‌یت نوشته می‌شوند؛ زیرا در این زبان‌ها نیز مخرج ط وجود ندارد؛ مانند: بلیت، باتری، امپراتور، اُتو، تنبور، توتیا، تراویدن، تپش، تهران، توس، تهماسب، تهمورث، شترنج، تیهو و مانند آن.
تمرین:
در متن زیر کلمه‌های عربی را بیابید و ببینید آیا می‌توان برای هریک، برابر فارسیِ رایج و کاربردی یافت؟
به گزارش ایرنا از پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست‌جمهوری، حجت الاسلام والمسلمین حسن روحانی عصر چهارشنبه در دیدار ابراهیم جعفری وزیر امور خارجه عراق، ضمن ابراز خرسندی از ادامۀ موفقیت‌های مردم، دولت و ارتش عراق در مقابله با تروریست‌ها در این کشور، گفت: «هرچقدر امنیت و دوستی در عراق بیشتر باشد، موجب خوشحالی دولت و ملت ایران خواهد بود.»وی با اشاره به اینکه تقویت وحدت ملی، حفظ تمامیت ارضی و توسعه و آبادانی عراق به عنوان کشور دوست و همسایه ایران برای ایران حائز اهمیت است، بر توسعه و تحکیم همه‌جانبۀ مناسبات میان دو کشور تأکید کرد.
رییس‌جمهوری با تقدیر از دولت عراق در برقراری امنیت مراسم اربعین حسینی و پذیرایی شایسته ملت عراق از زائران امام حسین(ع) در این ایام، این مراسم را نشان از قدرت مدیریت دولت عراق و امنیت بالای در این کشور دانست.
روحانی مواضع و اقدامات اخیر عربستان سعودی و اعدام عالم دینی شیخ نمر را در مسیر تشدید اختلاف و شکاف‌ها در منطقه عنوان کرد و افزود: «سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر پایۀ ایجاد روابط خوب با همسایگان و تحکیم ثبات و همکاری‌های منطقه‌ای بنا نهاده شده و مسؤولان ایران همواره در این راستا گام برداشته‌اند.»