اجازه بدهید این متن را با ارائه‌ی یک تعریف از علم و فناوری آغاز کنیم. علم، مطالعه‌ی سازمان‌یافته انسان و جهان از طریق مشاهده، اندازه‌گیری و آزمایش است. دانشمندان سعی می‌کنند قوانین حاکم بر جهان را به دست بیاورند. فناوری، استفاده عملی از علم است. با وجود آنکه این دو متمایز هستند، از جهات بسیاری با یکدیگر همپوشانی دارند که در این متن به آن‌ها اشاره خواهیم کرد. علم و فناوری همیشه نقش مهمی در زندگی انسان داشته است. حتی اگر اجداد ما دانش و مهارت‌های خودشان را اینگونه نامگذاری نکرده باشند. زمانی که اجداد ما بهترین فصل را برای کاشت سیب‌زمینی انتخاب می‌کردند، معمولا فصل، آب‌وهوا، مقدار آب لازم، حاصلخیزی زمین و دیگر عوامل را در نظر می‌گرفتند. این علم است؛ اما زمانی که خاک را با چوب نوک‌تیز حفر می‌کردند یا شالیزار ایجاد می‌کردند، این فناوری نام داشت.
امروزه علم و فناوری پیچیده‌تر از گذشته شده است؛ زیرا ما بیشتر درباره جهان اطلاعات کسب کرده‌ایم و راه‌هایی برای تغییر آن ایجاد می‌کنیم. همچنین از آنجایی که دانش‌های زیادی بوجود آمده‌اند، دانشمندان مجبورند تا در زمینه‌های خاصی متخصص شوند تا بتوانند با پیشرفت‌ها همگام شوند. علم و فناوری امروزه، هم موضوعات نظری مانند فیزیک کوانتوم را شامل می‌شود و هم موضوعات عملی‌تر مانند پزشکی، کشاورزی یا مهندسی را. برخی موضوعات مانند کشاورزی و پزشکی برای ما به‌صورت روزمره کاربرد دارند. دیگر موضوعات مانند نجوم، به ما کمک می‌کنند تا جهان خود را بهتر درک کنیم اما کاربرد روزمره و فوری برایمان ندارند. موضوعات بسیار زیاد دیگری هم مانند فیزیک، شیمی، زمین‌شناسی، زیست‌شناسی، جانورشناسی و... وجود دارد که نام بردن تمام آن‌ها قطعا در این متن نمی‌گنجد و تعداد موضوعات هم روز به روز در حال افزایش است. علم و فناوری برای روزنامه‌نگاران مهم‌تر از آن است که بتوان نادیده‌اش گرفت.
چالش‌های روزنامه‌نگاران علم و فناوری
با وجود آنکه سازمان‌های خبری بزرگ اغلب خبرنگارانی با تحصیلات علمی دارند تا در رابطه با علم و فناوری مورد تخصصشان بنویسند، اما در اکثر روزنامه‌های کوچک‌تر و ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی، این وظیفه بر عهده خبرنگاران عمومی گذاشته می‌شود. چه در یک موضوع متخصص باشید و چه یک خبرنگار عمومی باشید، باید اصول زیر را به خاطر بسپارید:
- شما پلی بین دنیای علم و جامعه هستید. نیازی نیست که به اندازه دانشمندان بدانید. فقط باید بتوانید موضوعات علمی را با کلماتی که مخاطبان می‌توانند درک کنند، بیان کنید.
- شما مجبور نیستید تمام موضوعات مربوط به یک رشته علمی را بدانید اما نباید چیزی را که متوجه آن نمی‌شوید، بنویسید. اگر چیزی بنویسید که درست متوجه آن نیستید، ممکن است خطا کنید.
- اگر چه دانشمندان باید «دقیق» بنویسند و روزنامه‌نگاران باید «ساده» بنویسند اما نباید بین این دو تضادی بوجود بیاید. شما باید بتوانید جزئیات علمی را به‌صورت دقیق اما ساده بیان کنید. این چالش واقعی روزنامه‌نگاری علمی است.
- علم و فناوری کاربرد انسانی دارند. برای هر گزارشی باید از خودتان بپرسید: «این موضوع چگونه بر زندگی خوانندگان و شنوندگان تاثیر می‌گذارد؟» وظیفه شما این است که آن تاثیرات را توصیف کنید. (چهار معیار اصلی درباره اینکه چه چیزی خبرساز است را نیز در ذهن خود داشته باشید)
- برخی از علوم، مانند نجوم، هیچ تاثیری بر زندگی روزمره ما ندارند اما به‌واسطه اطلاعاتی که از جهان پیرامونمان به ما می‌دهند برایمان بسیار جالب هستند. وظیفه‌ی روزنامه‌نگار نوشتن گزارش به شیوه‌ای جالب و آموزنده است.
- شما باید همیشه دقیق باشید. علم بر اساس دقت بنا شده است.
- خوانندگان و شنوندگان شما معمولا به علم اعتماد می‌کنند. در زمینه‌هایی مانند پزشکی، زندگی آن‌ها ممکن است به آن اطلاعات بستگی داشته باشد. شما نباید آن‌ها را با ادعاهای احساسی که ممکن است درست نباشد، نگران کنید.
این‌ها چند قانون کلی هستند. چگونه می‌توان آن‌ها را در عمل به کار برد؟
"انتظار نداشته باشید که متخصص یک زمینه بتواند در زمینه‌ی دیگری به شما کمک کند. برای مثال تعداد کمی از مهندسان برق می‌دانند که کار غدد لنفاوی در بدن چیست!
اصول گزارش‌نویسی علم و فناوری
هنگام نوشتن گزارش در رابطه با علم و فناوری مطالب زیر را به یاد داشته باشید:
- داشتن یک دانش پایه
علم و فناوری حوزه وسیعی است؛ اما هر موضوعی معمولا قوانین اصلی دارد که بر آن استوار است. اگر این قوانین را درک کنید، حتی اگر تمام جزئیات را درک نکنید، می‌توانید بقیه‌ی موضوع را حل کنید. به‌عنوان مثال، در علم پزشکی شما باید اجزای اصلی بدن و عملکرد آن‌ها را بدانید. لازم نیست تمام اجزاء تشکیل دهنده‌ی خون را بدانید اما باید بدانید که خون سیستم اصلی انتقال مواد مغذی در بدن است. اگر به خوبی در دبیرستان درس خوانده باشید، یک اطلاعات کلی از قوانین اصلی دارید. بعد از آن، باید از هر فرصتی برای افزایش دانش خودتان استفاده کنید.
- مطالعات گسترده
علم و فناوری آنقدر سریع پیشرفت می‌کنند که باید به‌روز باشید. مقالات علم و فناوری را بخوانید. کتاب‌های علوم پایه را بخوانید (دایره‌المعارف‌ها را بخوانید). از مطالعه کتاب‌های درسی که پیچیدگی زیادی دارند، خودداری کنید؛ در عوض به دنبال کتاب‌هایی باشید که آن موضوع را به زبان ساده توضیح داده باشند. از افراد متخصص در هر موضوع بخواهید تا بهترین کتاب‌ها را به شما معرفی کنند.
- ارتباطات گسترده داشته باشید
تا جایی که می‌توانید دانشمندان و متخصصان فناوری را بشناسید. آن‌ها می‌توانند در مورد موضوعاتی که به درستی متوجه نمی‌شوید، به شما مشاوره بدهند و منبع مفیدی برای ایده گزارش باشند. انتظار نداشته باشید که متخصص یک زمینه بتواند در زمینه‌ی دیگری به شما کمک کند. برای مثال تعداد کمی از مهندسان برق می‌دانند که کار غدد لنفاوی در بدن چیست!
می‌توانید طیف وسیعی از ارتباطات را در تمام موضوعات علم و فناوری داشته باشید. افرادی را انتخاب کنید که می‌توانند ایده‌ی گزارش، اطلاعات مهم و نام افرادی را که باید برای جزئیات بیشتر سراغ آن‌ها بروید، به شما بگویند. سعی کنید حداقل یک ارتباط در هر رشته علمی اصلی داشته باشید (مانند پزشکی، کشاورزی، زمین‌شناسی، مهندسی یا هر زمینه‌ی دیگری که در جامعه اهمیت دارد) و به‌طور منظم با آن‌ها در تماس باشید. اگر در زمینه‌ی خاصی که راجع به آن می‌نویسید خبره هستند، می‌توانید از آن‌ها در گزارشتان نقل‌قول بیاورید اما بهتر است سراغ متخصصانی بروید که می‌توانند به بهترین وجه به شما اطلاعات خاصی را که نیاز دارید، بدهند. برخی از دانشمندان در توضیح کارشان به زبان ساده، بهتر از دیگران هستند.
وقتی در حال تحقیق در مورد یک گزارش هستید، سراغ متخصصی بروید که برای موضوع شما مناسب‌ترین فرد است. برای مثال، یک جانورشناس ممکن است بتواند پیشینه‌ی یک پیشرفت جدید را به شما توضیح بدهد اما ممکن است لازم باشد از رئیس بخش تحقیقات دانشگاه یا مدیر یک ایستگاه تحقیقاتی در رابطه با آن موضع بپرسید تا نظراتی رسمی بیان شود.
فراموش نکنید که دانشمندان اغلب به‌صورت تیمی کار می‌کنند. اگر یک عضو تیم نتواند به شما کمک کند شاید عضو دیگر بتواند این کار را بکند. تکنسین‌ها و دستیاران آزمایشگاه‌ها می‌توانند منبع بسیار خوبی برای ایده‌های گزارش باشند اما برای انتشار یک خبر رسمی به آنان اعتماد نکنید. اگر آن‌ها ایده گزارشی به شما دادند، برای جزئیات بیشتر به دنبال متخصص مربوطه باشید.
"اینکه فقط بگویید: «می‌توانید به من اعتماد کنید» کافی نیست! شما باید این را در هر گزارشی که می‌نویسید، نشان بدهید. اگر سهل‌انگاری کنید یا به قول خودتان عمل نکنید، اعتماد آن‌ها را برای همیشه از دست خواهید داد.
کسب اعتماد؛ خشت اول گزارش‌نویسی علم و فناوری
بسیاری از دانشمندان به روزنامه‌نگاران اعتماد ندارند. آن‌ها ممکن است فکر کنند شما قادر نیستید گزارش مناسبی در آن موضوع بنویسید یا در گذشته تجربه بدی از همکاری با یک روزنامه‌نگار داشته باشند. ممکن است به اشتباه نقل‌قولی از آن‌ها آورده شده باشد. شما باید نشان دهید که می‌توانند به شما اعتماد کنند. اگر قبل از مصاحبه با آن‌ها، خودتان تحقیقاتی انجام دهید، به شما کمک می‌کند تا بتوانید اطلاعات اصلی در مورد آن موضوع را به دست بیاورید. اینکه فقط بگویید: «می‌توانید به من اعتماد کنید» کافی نیست! شما باید این را در هر گزارشی که می‌نویسید، نشان بدهید. اگر سهل‌انگاری کنید یا به قول خودتان عمل نکنید، اعتماد آن‌ها را برای همیشه از دست خواهید داد. این نکات را نیز هرگز فراموش نکنید:
- به دنبال حقیقت باشید
دوست بودن با یک فرد به این معنا نیست که هر چیزی را که او گفت باور کنید. علم بر اساس آزمایش و آزمون و خطا بنا شده است. در بسیاری زمینه‌ها، تعدادی از دانشمندان ممکن است روی موضوع مشترکی کار کنند اما به نتایج متفاوتی برسند. آن‌ها اغلب در حال رقابت با یکدیگر هستند تا اولین نفری باشند که به نتیجه می‌رسد. آن‌ها ممکن است گاهی ادعاهای بسیار بزرگی داشته باشند تا نشان دهند که چقدر در کار، حرفه‌ای هستند یا هزینه‌ای را که صرف انجام تحقیقاتشان می‌شود، توجیه کنند. به‌ویژه مراقب دانشمندانی که می‌گویند کارشان به نفع بشریت است، باشید. به‌عنوان مثال، یک دانشمند ممکن است به شما بگوید که داروی جدیدی تولید شده که به افراد کمک می‌کند تا آرامش پیدا کنند اما ممکن است به شما نگوید که آن دارو احتمال ابتلا به سرطان را افزایش می‌دهد!
اثرات جانبی علم می‌تواند بیش از آنکه فایده داشته باشد، ضرر داشته باشد. بنابراین شما باید با طرح سوالات تحقیقی، ادعاهای آنان را زیر سوال ببرید. اگر هنوز هم از آنچه که به شما گفته شده است احساس نارضایتی دارید، به سراغ متخصصان دیگر در آن زمینه بروید و اطلاعات بیشتری بخواهید.
- شکاک باشید
هم علم و هم روزنامه‌نگاری مبتنی بر شک و تردید است. گالیله اگر باور می‌کرد آن چیزی که دانشمندان می‌گویند صحت دارد، هرگز گرد بودن کره زمین را اثبات نمی‌کرد. باب وودوارد و برنشتاین اگر به مطبوعات کاخ سفید اعتماد می‌کردند، هرگز رسوایی واترگیت را افشا نمی‌کردند. شرکت‌های علم و فناوری انواع نمونه‌ها، مشاوره‌ها و حتی اخبار برای تبلیغ محصولات خودشان را به شما ارائه می‌دهند. همیشه ادعاهای آن‌ها را زیر سوال ببرید و همیشه با تحقیق و بیان دیدگاه‌های مخالف، بین مطالب تعادل برقرار کنید. یک روزنامه‌نگار خوب –مانند یک دانشمند خوب- باید سوالات سخت بپرسد و صادقانه و منصفانه نتیجه را به اطلاع خوانندگان و شنوندگان برساند.
- اخبار را گردآوری کنید
بعد از آنکه اطلاعات اصلی یک موضوع را به دست آوردید و ارتباطات خوبی در آن موضوع پیدا کردید، می‌توانید از آن‌ها در نوشتن گزارش استفاده کنید. وظیفه شما چندان متفاوت با گزارش‌نویسی عمومی نخواهد بود اما اگر می‌خواهید با موفقیت راجع به علم و فناوری گزارش بنویسید، باید به موارد زیر توجه داشته باشید.
- به دنبال زاویه انسانی بگردید
تا جای ممکن، به دنبال زاویه انسانی در هر گزارش باشید. این زاویه می‌تواند یک یا تقریبا همه موارد زیر باشد:
- افرادی که تحت تاثیر موضوع گزارش شما قرار می‌گیرند. افرادی که نان تهیه شده از انواع جدید ذرت را می‌خورند یا بیمارانی که اکنون می‌توانند با یک قطعه جدید از تجهیزات پزشکی درمان شوند.
- افرادی که مستقیما از پیشرفت‌های جدید استفاده می‌کنند، معمولا به اخبار علاقمند هستند و ممکن است حتی ایده‌های جالبی برای گزارش به شما بدهند. مثلا کشاورزانی که از بذر ذرت جدید استفاده می‌کنند یا پزشکانی که از ابزار جدید استفاده می‌کنند و ...
- دانشمندانی که آن فناوری‌ها را توسعه می‌دهند یا کشف می‌کنند هم می‌توانند ایده‌های جالبی برای گزارش به شما بدهند. شاید کار آن‌ها بسیار زمان‌بر و دشوار بوده است. شاید آن‌ها بذر جدید ذرت را کاملا اتفاقی کشف کرده‌اند. آن‌ها سوژه‌های جالبی برای تهیه گزارش هستند.
با این حال باید یک هشدار مهم داد: اهمیت یک پیشرفت را زیر جزئیات دانشمندی که آن را بدست آورده است، پنهان نکنید. به این معنا که اکثر خوانندگان و شنوندگان می‌خواهند در مورد خود دارو و اثرات احتمالی آن بر زندگی‌شان بدانند.
- جزئیات را درک کنید
همانطور که قبل‌تر هم اشاره کردیم، قبل از آنکه بتوانید به‌طور واضح و دقیق در رابطه با یک موضوع بنویسید، باید آن چیزی را که به شما گفته می‌شود، درک کنید. آماده شدن برای یک مصاحبه همیشه بهترین کار است. مطمئن شوید که اصول اساسی موضوع را می‌دانید. اگر تصور کنید که هواشناسان به دنبال شهاب‌سنگ می‌گردند قطعا خوشحال نخواهند شد!
اگر اطلاعاتی در دسترس ندارید، چرا قبل از مصاحبه با دانشمند موردنظر، از یکی از مخاطبین‌تان در رابطه با برخی حقایق اولیه نمی‌پرسید؟ علم اغلب برای اینکه پشت تلفن توضیح داده شود، بسیار پیچیده است. اگر متوجه نمی‌شوید، خودتان پیش متخصص بروید و از او بخواهید تا جزئیات را برای شما توضیح دهد. اگر آن‌ها مواد شیمیایی یا تجهیزات جدید را به شما نشان بدهند، اغلب کمک‌کننده خواهد بود.
از آن‌ها بخواهید نمودار ترسیم کنند. اگر آن نمودار به درک شما از موضوع کمک می‌کند، چرا آن نمودار را در گزارش نیاورید؟ اگر وقتی پشت میزتان برگشتید، متوجه شدید که هنوز مسئله ای وجود دارد که برایتان نفهیم نمی‌شود، با او تماس بگیرید و بخواهید که به شما توضیح دهد.
شاید آن‌ها فراموش کرده‌اند که نکته‌ای را به شما بگویند. برخی از خبرنگاران، گزارش‌های خود را پیش از انتشار به منبع خود نشان می‌دهند. اگر این کار را انجام می‌دهید، باید به آنان تاکید کنید که تنها حقایق آورده شده را مورد بررسی قرار دهند. نباید به آنان اجازه دهید تا نحوه‌ی نوشتن گزارش را به شما دیکته کنند. آن‌ها ممکن است متخصص یک علم یا فناوری باشند اما در مسائلی که ارزش خبری دارند، متخصص نیستند!
قبل از شروع مصاحبه وضعیت را به وضوح برای منبع توضیح دهید. می‌توانید توضیح دهید که مصاحبه برای یک فیلم بلند، مستند یا یک خبر کوتاه است. همچنین می‌توانید توضیح دهید که مخاطبان شما چه کسانی خواهند بود و اطلاعات باید چقدر ساده (یا پیچیده) باشند. این کار از بسیاری از سوءتفاهم‌ها جلوگیری می‌کند. او ممکن است اطلاعات مفصل و زیادی در مورد موضوع به شما بدهد؛ در حالی که تنها چیزی که شما نیاز دارید، چند جزئیات اساسی برای یک خبر کلی است.
- بی‌طرفی و منصف باشید
مانند بسیاری دیگر از مسائل زندگی، علم نیز می‌تواند اثرات مثبت یا منفی داشته باشد. همچنین مانند بسیاری مسائل دیگر، مردم در رابطه با آن‌ها با یکدیگر اختلاف‌نظر خواهند داشت. وظیفه شما به‌عنوان یک روزنامه‌نگار این است که حقایق را منصفانه و صادقانه گزارش دهید. شما نباید در موضوعی جانبداری کنید مگر اینکه در حال نوشتن یک یادداشت تفسیری باشید.
این کار به‌ویژه در موضوعات بحث‌برانگیز مانند محیط‌زیست یا اخلاق پزشکی، که حتی متخصصان هم در آن اختلاف‌نظر دارند، اهمیت دارد. همیشه مراقب افرادی که تلاش می‌کنند از شما به‌عنوان یک روزنامه‌نگار کمک بگیرند تا تنها جانب یک طرف را بگیرید، باشید. همه طرف‌ها را در نظر بگیرید و اجازه دهید خوانندگان خودشان تصمیم بگیرند. برای مثال، اگر گزارشی در رابطه با یک کارخانه خمیر چوب جدید می‌نویسید، بدیهی است که باید هم با شرکت و هم با مخالفان آن که طرفدار محیط‌زیست هستند، صحبت کنید؛ اما شما حتی می‌توانید با مردم محلی و مسئولین دولتی صحبت کنید تا تمام جنبه‌های گزارش را پوشش دهید و گزارشی منصفانه ارائه کنید.