روزنامه و روزنامه‌نگاری از زمانی که حکومت‌ها شکل استبدادی و خودکامه خود را از دست دادند و وارد فضای مشارکت مردم در امور حکومت شدند، در جامعه اهمیت چشمگیری پیدا کرد. چراکه در چنین جامعه‌ای اطلاع مردم از آنچه در بطن مملکت اتفاق می‌افتد، لازم و ضروری است. در جامعه ایران نیز با به ثمر رسیدن نهضت مشروطه و تغییراتی که در اصل حکومت اتفاق افتاد، مطبوعات جایگاه ویژه‌ای را از آن خود کردند. در ابتدا خود حاکمان و در مراحل بعدی نخبگان و فرهیختگان مملکت نقش آگاه‌سازی توده مردم از طریق مطبوعات را عهده‌دار شدند. اما از نقطه‌ای از تاریخ این آگاهی دیگر طبق ممیزی‌ها و خواست پادشاهان نبود و هدف اصلی خود را به صورت مشخص و با دقت بیشتری پی می‌گرفت. مطبوعات به گونه‌ای در فرایند آگاه‌سازی و کنشگری خرد و کلان تأثیرگذار بود که برخی از تاریخ‌دانان و سیاست‌مداران معتقدند که استبداد صغیر در دوران مشروطه به وسیله جراید به محاق رفت.
بزرگترین روزنامه برون‌مرزی فارسی‌زبانان در عصر پیشا و پسا مشروطه
پیش از پیروزی نهضت مشروطه روزنامه‌هاً عمدتا عمر کوتاهی داشتند اما چه در داخل کشور و زمان اختناق در خارج از ایران به روشنگری و تنویر افکار مردم می‌پرداختند و تعداد قابل توجهی از آن‌ها تأثیر مهمی در پیروزی نهضت ایفا کردند. از جمله تأثیرگذارترین روزنامه‌هایی که رسالت روشنگری را در خارج از مرزهای کشور عهده‌دار بود، روزنامه «حبل‌المتین» نام داشت. این روزنامه پیش از مشروطه به مدیریت سیدجلال‌الدین حسینی کاشانی ملقب به «مؤیدالاسلام» در شهر کلکته هندوستان به زبان فارسی منتشر و در تهران و رشت نیز با فاصله زمانی تقریباً یک ماهه پخش می‌شد. اما پس از صدور فرمان مشروطه در ۹ اردیبهشت ۱۲۸۶ خورشیدی حبل‌المتین به مدیریت سیدحسن کاشانی، برادر کوچک‌تر مؤیدالاسلام در تهران علاوه بر هندوستان به‌صورت روزانه منتشر شد.
سیدجلال‌الدین حسینی، از مریدان سید جمال‌الدین اسدآبادی بود. دیدار او با اسدآبادی در بندرعباس و گفت‌وگوی آن‌ها در باب اندیشه تنویر افکار آزادی خواهانه در ایران، ایده تولد حبل‌المتین را در ذهن او ایجاد کرد. اولین شماره‌ی این روزنامه در دهم جمادی‌الثانی ۱۳۱۱ قمری، مقارن با دوره استبداد ناصری منتشر شد و تا سال‌های نخست حکومت رضاشاه پهلوی ادامه یافت. مقالات مؤیدالاسلام رویکردی وطن دوستانه داشت و در روزنامه او دغدغه مطرح کردن درد وطن و ارائه پیشنهاد درمان نیز به دیده می‌شد. حبل‌المتین هم اخبار امورات داخلی کشور را پوشش می‌داد و هم اخبار سیاسی و اقتصادی ممالک غربی را به اطلاع مخاطبان خود می‌رساند. یکی از دلایل شهرت این روزنامه، مقاله‌های روشنفکرانه‌ای بود که در تقبیح سیاست‌های استعماری روس و انگلیس در ایران، منتشر می‌کرد. جامعیت محتوایی این روزنامه و پخش رایگان آن به مدت ۱۰سال در میان روحانیون نجف و علمای ایران و دیگر روشنفکران، سبب رواج و نفوذ زیاد آن در ایران شد و در میان عموم طبقات جامعه خواننده و مخاطب پیدا کرد. تیراژ روزنامه ابتدا با ۵۰۰ نسخه آغاز، سپس به سه هزار نسخه افزایش پیدا کرد و در مرحله بعد به هفت هزار و ۵۰۰ و در دوران مشروطه به رقم بالای ۳۵ هزار نسخه نیز رسید.
تأثیر بسزا در وقوع مشروطه
حبل‌المتین با توجه به مقالات روشنگرانه خود و مخاطبانی که داشت، یکی از تأثیرگذارترین روزنامه‌ها در عصر مشروطه و از جانبی دیگر از مهمترین منابع تاریخی انقلاب مشروطه به حساب می‌آید. مؤیدالاسلام و روزنامه‌اش از ۱۴ سال پیش از مشروطه تخم آزادی طلبی را در افکار مردم ایران کاشتند تا جایی که این روزنامه با انعکاس رویدادها و تنویر افکار و اندیشه‌های مردم در این دوره، یکی از عوامل مؤثر پیدایش نهضت آزادی طلبی مشروطه در ایران شد. این روزنامه در عمر طولانی انتشار خود که قریب به ۳۷ سال از دوره ناصری تا ابتدای دوره پهلوی بود، ۴۳ بار طعم توقیف را چشیده و به راحتی مسیر روشنگری افکار مردم را طی نکرده است. توقیف‌ها هم به صورت جلوگیری از انتشار آن در هندوستان بود و هم به صورت ممنوعیت ورود به ایران. با وجود این، همانند دیگر روزنامه‌های آزاد و ملی برون مرزی، به وسیله جهانگردان و زوار و به وسیله بارها و محموله‌های بازرگانی به طور قاچاق وارد ایران می‌شد. در حالت طبیعی نیز ارسال آن به ایران از طریق کشتی بود که سبب می‌شد روزنامه‌ها در ایران با فاصله زمانی نسبت به هندوستان منتشر شود. مخاطبان نیز اغلب گله‌مند از دیر رسیدن روزنامه‌ها بودند که حمل قاچاق و با کشتی از مهمترین دلایل دیر منتشر شدن آن در تهران بود. بعد از انقلاب مشروطه و با تأسیس نسخه داخلی حبل‌المتین، این مشکل نیز برطرف شد و روزنامه به صورت روزانه در تهران چاپ و منتشر می‌شد.
توقیف‌ها هربار به یک بهانه‌ای اتفاق می‌افتاد اما قسمت جالب ماجرا آنجایی است که این روزنامه چندین بار به جرم توهین به علما به خصوص شیخ فضل‌الله نوری توقیف شد که خود در ابتدا از رهبران مشروطه بودند. پس از اختلافی که بین شیخ فضل‌الله و دیگر رهبران جنبش بر سر منشأ قانون‌گذاری رخ داد، شیخ لوایحی بر اساس اعتقادات خود برای قانون گذاری طرح و ارائه داد و اعلام کرد: «نظامنامه قانون اساسی و قانونیت مواد سیاسیه و نحوها من الشرعیات باید به موافقت با شریعت منوط باشد.»
شیخ همچنین پیشنهاد نظارت مجتهدان بر کار مجلس را داد که مجلس را موظف می‌کرد در هر دوره پنج تن از علمای معرفی شده را به حکم قرعه یا رأی تعیین نمایند که بر مصوبات مجلس نظارت کنند و در صورت مخالفت با قوانین شرع، آن‌ها را رد نمایند تا عنوان قانونیت پیدا نکند. طرح این پیشنهاد مخالفت عده‌ای را برانگیخت و روزنامه صبح صادق به جرم انتشار این پیشنهاد مورد حمله و غارت جماعت آزادی طلبان قرار گرفت. عده‌ای نیز فحاشی نسبت به شیخ را آغاز کردند. در این میان روزنامه «حبل المتین تهران» اصل یاد شده از سمت شیخ فضل الله را محکوم و با نشر مقالاتی به ایشان حمله کرد.
به طورکلی مؤیدالاسلام با انتشار حبل‌المتین از سویی خدمت بزرگی را به برقراری اساس مشروطیت و آزادی ایران انجام داد زیرا این روزنامه چون در خارج ایران منتشر می‌شد، آزادانه می‌توانست به مستبدان، زورگویان و درباریان ایران حمله و مشکلات جامعه، مفاسد و عیوب را بی‌پروا بازتاب و شرح دهد. اما پس از پیروزی مشروطه و شروع به کار دفتر تهران آن به مدیریت برادر مؤیدالاسلام، به اختلاف‌های میان اسلام‌گراها و مشروطه‌گرایان با انتشار مطالبی علیه علما از جمله شیخ فضل الله نوری، دامن زد. این روزنامه در ابتدا رویکردی ملی و اسلام‌گرایانه داشت اما پس از مدتی تبدیل به نشریه‌ای لیبرال، اصلاح‌طلب و میهن‌پرست شد.
روزنامه مجلس؛ نخستین روزنامه پارلمانی ایران
وجود روزنامه و به طور کلی مطبوعات در یک جامعه سبب تعالی جامعه و تثبیت بهتر امور می‌شود. جرایدی که به منابع خبری موثق‌تر و محکم‌تری دسترسی داشته باشند، طبعاً از کارایی بهتر و بیشتری برخوردار و طرفداران بیشتری دارند. پس از صدور فرمان مشروطه و پنجاه روز پس از تشکیل اولین مجلس شورای ملی در ایران، روزنامه‌ای به سردبیری ادیب‌الممالک فراهانی با هدف آگاه‌سازی مردم از رویدادهای مرتبط با فضای مجلس شورای ملی تأسیس و منتشر شد. صاحب امتیاز این روزنامه به فرمان مظفرالدین شاه، میرزا محسن مجتهد (برادر صدرالعلما) بود و سید محمدصادق حسینی طباطبائی فرزند یکی از رهبران جنبش مشروطه مدیریت روزنامه را بر عهده داشت. این روزنامه به دلیل اینکه به طور رسمی از طرف مجلس اول منتشر می‌شد و مورد تأیید دولت نیز بود، اطلاعات دست اول و شرح بدون واسطه از رخدادهای مجلس و کشور را به دست توده مردم می‌رساند. به همین دلیل از اهمیت بالایی برخوردار بود و به نظر برخی اولین روزنامه رسمی بعد از انقلاب مشروطه به حساب می‌آید.
در متن فرمان مضفرالدین‌شاه مبنی بر افتتاح روزنامه این‌چنین آمده است:
«جناب اشرف صدراعظم، چون روزنامه موسوم به مجلس – که اجازه طبع آن داده شده است - اول روزنامه‌ای است که در آن هرگونه مقالات مفیده راجع به خیر عامه و مصالح امور ملکیه و ملیه و حفظ شرایط دولت خواهی به آزادی قلم مخصوص و ممتاز خواهد بود و لازم است در تحت صوابدید باشد که جامع اطلاعات علمیه شرعیه و سیاسیه و درستی دیانت او کاملاً معلوم و مشهور باشد. لهذا به موجب این دستخط مبارک، جزئی و کلی این امر مهم را از انتخاب اعضا و تعیین وقایع نگاران و کیفیت طبع و نشر و غیره، به جناب آقای میرزا محسن مجتهد – سلّمه الله که علاوه بر جامعیت مراتب مرقومه، از خانواده بزرگ محترم و مقبول عموم ملت و محل کمال اعتماد دولت و به مراتب دولت خواهی و وطن دوستی، متجلی به معلومات عصر جدید، بصیر و مطلع هستند مرحمت و به عهده کفایت و دوستی ایشان واگذار و این امتیاز بزرگ را به ایشان عنایت فرمودیم تا مجلسی از بیغرضان خبیر و دولت خواهان بصیر، تأسیس و تشکیل نموده، با کمال دولت خواهی و نهایت خلافت و مراقبت این امر مهم را عاجلاً به حسن ترتیب قرین انجام دارند.» (شعبان ١٣٢٤)
اولین شماره از این جریده در آذرماه ۱۲۸۵ منتشر و در هر هفته چهار شماره از این روزنامه توزیع می‌شد که شامل اخبار داخلی و خارجی بود. اغلب مذاکرات مجلس و نتایج آن بدون هیچ ویرایشی و به طور مستقیم از طریق این روزنامه به اطلاع عموم مردم می‌رساندند. از آن جایی که روزنامه به نام مجلس بود، در جای جای آن به اهمیت وجود مجلس و قانون‌گذاری اشاره می‌کنند. روزنامه مجلس ۵ سال پیاپی منتشر شد و خدماتی از نظر آگاه‌سازی به مردم نسبت به امورات حکومت‌داری و وقایع اتفاقیه در مجلس کرد که تا پیش از آن سابقه اینچنینی در ایران نداشت. پس از به حکومت رسیدن محمدعلی شاه، بر خلاف پدر اعتقادی به مشروطه و مطبوعات نداشت و در روز تاج‌گذاری او جای خالی نمایندگان مجلس و مطبوعات که به نوعی ارکان اصلی مشروطه به شمار می‌رفتند، احساس می‌شد.
روزنامه مجلس، منبعی است که تقریباً عمده مسائل زمان خود در آن منعکس شده است. پس از آنکه مجلس اوّل به توپ بسته و اسناد و مدارک و نوشته‌ها همه تاراج شد، در عین حال روزنامه مجلس یگانه منبع باقی‌مانده از آن زمان است که اطلاعات تاریخی مرتبط با زمان را در خود جای داده است.