مقدمه‌ای بر روزنامه‌نگاری تحقیقی / وقتی پرده‌ها کنار می‌روند

روزنامه‌نگاری تحقیقی، یافتن و ارائه کردن اخباری است که دیگران سعی می‌کنند آن را پنهان کنند. این کار بسیار شبیه به گزارشات خبری استاندارد است؛ با این تفاوت که در گزارشات تحقیقی، افرادی که در مرکز گزارش هستند معمولا به شما کمک نمی‌کنند و حتی ممکن است تلاش کنند تا شما را از ادامه کارتان منصرف کنند. وظیفه روزنامه‌نگاران است که با یافتن حقایق، به مردم در رابطه با جامعه و جهان اطرافشان اطلاعات بدهند. در بسیاری از موضوعات، حقایق به سادگی در اماکنی مانند دادگاه‌ها، سوانح و حادثه‌ها، جلسات عمومی یا رویدادهای ورزشی یافت می‌شود.

مردم معمولا از ارائه اخبار به خبرنگاران خوشحال می‌شوند. درواقع در بسیاری از کشورها، هزاران نفر به صورت تمام وقت در روابط‌عمومی‌ها کار می‌کنند و نظرات، بیانیه‌های مطبوعاتی و سایر اشکال اطلاعات را به روزنامه‌نگاران می‌دهند. با این وجود، باز هم در سرتاسر جهان، هنوز وقایع بسیاری وجود دارند که مردم می‌خواهند آن‌ها را مخفی نگه دارند. در بسیاری موارد دولت‌ها، شرکت‌ها، سازمان‌ها و افراد تلاش می‌کنند تا تصمیمات و اتفاقاتی که دیگران را تحت تاثیر قرار می‌دهند، پنهان کنند. وقتی یک روزنامه‌نگار تلاش می‌کند در رابطه با موضوعاتی گزارش ارائه کند که افراد و نهادها تلاش می‌کنند مخفی نگهشان دارند، این کار روزنامه‌نگاری تحقیقی نام دارد.

دلایل متعددی وجود دارد که چرا تمام جوامع به روزنامه‌نگاری تحقیقی نیاز دارند. آن دلایل به شرح زیر است:

1. مردم حق دارند راجع به جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنند، اطلاعات داشته باشند. آن‌ها حق دارند از تصمیماتی که ممکن است بر زندگی آن‌ها تاثیر بگذارد، اطلاع داشته باشند؛ حتی اگز افراد صاحب قدرت بخواهند آن‌ها را مخفی نگه دارند.
2. افراد صاحب قدرت -در دولت یا تجارت یا هر گروه دیگری- می‌توانند از قدرتشان سوءاستفاده کنند. آن‌ها ممکن است فاسد باشند، قوانین را زیر پا بگذارند و ... آن‌ها ممکن است توانایی کمی داشته باشند و نتوانند کارهای خودشان را به درستی انجام دهند و بنابراین تلاش می‌کنند تا این مسئله را مخفی نگه دارند. روزنامه‌نگاران تلاش می‌کنند تا این سوءاستفاده‌ها را افشا کنند.
3. خبرنگاران همچنین موظف هستند که بر افراد صاحب قدرت –به‌ویژه کسانی که در منصب‌های دولتی هستند- نظارت کنند تا ببینند وظایفشان را چگونه انجام می‌دهند. خبرنگاران باید پیوسته سوال کنند که آیا این افراد به وعده‌های انتخاباتی خودشان عمل کرده‌اند؟ سیاستمداران و کسانی که به وعده‌های خودشان عمل نمی‌کنند، ممکن است تلاش کنند تا این واقعیت را پنهان کنند. خبرنگاران باید تلاش کنند تا حقایق را افشا کنند.

البته خبرنگاران تنها افراد در جامعه نیستند که باید بی‌کفایتی‌ها، فسادها، دروغ‌ها و وعده‌های انجام نشده را افشا کنند. ما نهادهایی مانند دادگاه‌ها، پلیس‌ها و سایر مراجع را هم داریم. پلیس اغلب افراد را به دلیل نقض قوانین به دادگاه می‌کشاند. اما گاهی اوقات آنان، وقت و نیرو و مهارت لازم برای دستگیری و اصلاح این موارد را ندارند. همچنین آن‌ها نمی‌توانند در برابر افرادی بایستند که رفتار بدی دارند اما قانونی را زیر پا نمی‌گذارند.

بنابراین نقش خبرنگاران مهم است. تفاوت این است که وقتی خبرنگاران تخلفات را افشا می‌کنند، نمی‌توانند متخلفین را مجازات کنند. روزنامه‌نگاران تنها می‌توانند تخلفات را به اطلاع عموم مردم برسانند و امیدوار باشند که جامعه باقی کارها را انجام خواهد داد تا متخلفین مجازات شوند.

روزنامه‌نگاری تحقیقی چه موضوعاتی دارد؟

خبرنگاران باید بتوانند که فسادها و فعالیت‌های مجرمانه را در تمام عرصه‌های اجتماعی افشا کنند؛ اما زمینه‌های اصلی تحقیقات روزنامه‌نگاری شامل موارد زیر است:

• دولت‌ها

این دسته، از شوراهای محلی تا نهادهای سیاسی و ملی و حتی دولت‌های خارجی را شامل می‌شود. گاهی اوقات سیاستمداران و کارمندان دولتی واقعا فاسد هستند و باید فساد آنان آشکار شود تا از سمت خودشان برکنار شوند؛ اما در اکثر موارد، آنها برخی تصمیمات را پنهان می‌کنند. به آن علت که ممکن است مردم آن تصمیم را نپسندند. آن‌ها ممکن است با یک شرکت چوب خارجی معامله‌ای کرده باشند و آن را مخفی نگه دارند؛ به این علت که به محیط زیست آسیب می‌رساند. بسیاری از سیاستمداران و کارمندان دولتی آنقدر زمان خودشان را در محل کارشان می‌گذرانند که فراموش می‌کنند مردم هم حق دارند بدانند چه اتفاقاتی در حال وقوع است.

اگر مردم آن‌ها را برای مسئولیتی انتخاب می‌کنند و مالیات و سایر اشکال هزینه را می‌پردازند، حق دارند بدانند که آن‌ها چه کار می‌کنند. کسانی که در انتخابات شرکت می‌کنند، باید این مسائل را بدانند تا بتوانند تصمیم بگیرند که در انتخابات بعدی چگونه رای دهند.

• شرکت‌ها

فعالیت برخی شرکت‌ها که قانون را زیر پا می‌گذارند باید افشا شود؛ اما شرکت‌ها معمولا به دلایل دیگری تلاش می‌کنند تا فعالیت‌هایشان را مخفی نگه دارند. ممکن است آن‌ها مرتکب اشتباهی شده باشند یا پولشان را از دست داده باشند. با این حال، حتی شرکت‌های خصوصی هم در برابر مردم مسئول هستند. شرکت‌ها بخشی از جامعه هستند. آن‌ها معمولا از منابع طبیعی استفاده می‌کنند، از مشتریان و سهامدارانشان پول می‌گیرند، برای مردم شغل ایجاد می‌کنند و ...

در جایی که فعالیت آن‌ها بر دیگر افراد جامعه تاثیر می‌گذارد، جامعه این حق را دارد که بداند آن‌ها چه کار می‌کنند.

• جنایتکاران

دولت‌ها و شرکت‌ها ممکن است فاسد باشند؛ اما جنایتکاران از این طریق امرار معاش می‌کنند! خوانندگان شما حق دارند در رابطه با آنان بدانند. البته مبارزه با جرم عمدتا وظیفه‌ی پلیس و دستگاه قضائی است اما گاهی اوقات قانون، اختیارات آنان را محدود می‌کند. خبرنگاران –مانند هر شهروند قانونمند دیگری- وظیفه دارند تخلفات را افشا کنند.

البته افراد و سازمان‌های دیگری هم وجود دارند که دوست دارند مسائلی را که بر زندگی مردم تاثیر می‌گذارند، پنهان کنند. مثلا یک موسسه خیریه ممکن است تلاش کند تا این واقعیت را که با پول‌هایش کار خوبی انجام نمی‌دهد، پنهان کند. ممکن است یک باشگاه فوتبال مخفیانه در حال مذاکره باشد تا زمین خود را بر خلاف میل طرفدارانش جابجا کند. یا ممکن است فردی آب رنگی‌ای را به‌عنوان یک درمان برای انواع بیماری‌ها بفروشد. همه‌ی این موارد باید افشا شوند.

این اصول را آویزه گوشتان کنید

یک روزنامه‌نگار حقیقی پیش از آنکه به مراحل هیجانی و پرتب‌وتاب جستجو در اسناد و مدارک برسد، باید توجه خود را معطوف به این چند نکته کند:

• ارزش خبری را بسنجید

بیشتر روزنامه‌ها و ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی درخواست‌های متعددی از مردم برای بررسی برخی تخلفات دریافت می‌کنند. در بسیاری از موارد، این درخواست‌ها دروغ هستند؛ اما شما باید مدتی را صرف آن کنید تا بررسی کنید که راجع به آن‌ها گزارش کار بکنید یا نه. شما باید تمام موضوعات را بر این اساس که خبرساز هستند یا نه قضاوت کنید. آیا این خبر برای مردمْ جدید، غیرمعمول، جالب و قابل‌توجه است؟

گاهی ممکن است گزارش شما تنها یک نفر را تحت تاثیر قرار دهد و آنقدر بی‌اهمیت باشد که ارزش پیگیری کردن نداشته باشد. به یاد داشته باشید که شما زمان و منابع محدودی دارید؛ پس نمی‌توانید هر ایده‌ای را برای گزارش دنبال کنید.

• چشم و گوش خود را باز نگه دارید

همیشه مراقب گزارش‌های احتمالی باشید. گاهی اوقات مردم برای دادن خبری به شما مراجعه می‌کنند اما شما باید خودتان آن داستان را کشف کنید. ایده‌های گزارش می‌توانند از مطالبی که می‌خوانید یا می‌شنوید یا حتی فکر ناگهانی‌ای که موقع مسواک زدن به ذهنتان می‌آید، ایجاد شوند. روزنامه‌نگاران تحقیقی حرفه‌ای نمی‌گذارند که سرنخ‌های احتمالی گزارش از دستشان برود. آن‌ها را یادداشت می‌کنند؛ چون ممکن است در آینده مفید باشند. در اتوبوس، خیابان یا باشگاه به مکالمات و شایعات معمولی گوش بدهید اما هرگز گزارشی را بر اساس صحبت‌هایی که شنیده‌اید و یا بر اساس شایعات جلو نبرید.

• حقایق را پیدا کنید

از آنجایی که کار گزارشگر تحقیقی کشف حقایق پنهان است، کار شما به آسانیِ گزارش یک دادگاه یا جلسه‌ی عمومی نخواهد بود. آن‌ها سعی می‌کنند مسائلی را از شما پنهان کنند. شما باید تا جایی که می‌توانید حقایقِ مرتبط را از افراد مختلف جمع‌آوری کنید. حقایق شما باید دقیق باشند؛ بنابراین مدام آن‌ها را بررسی کنید و انتظار نتایج چشمگیر نداشته باشید.

روزنامه‌نگاری واقعی به ندرت شبیه داستان‌هایی است که در فیلم‌ها می‌بینید. اکثر تحقیقات به ساعت‌ها کار برای جمع‌آوری جزئیات نیاز دارند. شما و سردبیرتان باید این را بدانید. اگر زمان کافی به شما داده نشود، ممکن است نتوانید گزارش تحقیقی موفقی را به سرانجام برسانید.

• حقایق را با یکدیگر تطبیق دهید

همانطور که حقایق را جمع‌آوری می‌کنید آن‌ها را کنار هم قرار دهید تا مطمئن شوید که منطقی هستند. گزارش تحقیقی مانند منبت‌کاری با اره مویی است. در ابتدا شما مجموعه‌ای از قطعات را دارید که به آرامی مانند یک تصویر ظاهر خواهند شد. بر خلاف یک پازل، شما از ابتدا تمام قطعات را ندارید. باید تشخیص دهید که کدام قطعات گم شده‌اند و سپس بروید و آن‌ها را پیدا کنید.

• حقایق را بررسی کنید

شما دنبال پیدا کردن اطلاعاتی هستید که برخی نهادها آن‌ها را مخفی می‌کنند. آن‌ها در تحقیقات به شما کمک نخواهند کرد؛ در نتیجه نمی‌توانید اطلاعات خودتان را با این افراد بررسی کنید. آن‌ها احتمالا با شما مخالفت می‌کنند و در هر مطلبی که می‌نویسید یا پخش می‌کنید، به دنبال اشتباه می‌گردند. اگر اشتباه کنید احتمالا شما را به دادگاه می‌کشانند. همیشه باید حقایق خودتان را بررسی کنید. مثلا یکی از معروف‌ترین نمونه‌های گزارش تحقیقی را در نظر بگیرید: «ماجرای واترگیت». باب وودوارد و کارل برنشتاین، خبرنگاران واشنگتن پست، جرمی را بررسی کردند که در نهایت منجر به سقوط رئیس‌جمهور ایالات متحده، ریچارد نیکسون، شد.

آن‌ها می‌دانستند که دشمنانشان منتظر اشتباهشان هستند؛ برای همین این قانون را در نظر گرفتند که هرگز از هیچ واقعیتی استفاده نمی‌کنند؛ مگر آنکه توسط دو منبع تایید شود. این قانون خوبی است که باید از آن پیروی کرد. با این حال، در نظر داشته باشید بسیاری از افرادی که درباره فساد با آن‌ها مصاحبه می‌کنید، ممکن است خودشان فاسد باشند. مجرمان به شما دروغ می‌گویند؛ بنابراین همیشه صحبت آن‌ها را با شخص دیگری هم بررسی کنید. (ترجیحا شخصی که به او اعتماد دارید)

• مدارک

علاوه بر جمع‌آوری حقایق، باید مدارکی هم برای اثبات آن حقایق جمع‌آوری کنید. این کار به ویژه در مواردی که بخاطر تحقیقاتتان به جرم افترا به دادگاه می‌روید، بسیار مهم است. دادگاه تنها حقایقی را می‌پذیرد که قابل اثبات باشد. اگر شخصی در طول پرونده به شما چیزی گفت، می‌توانید یادداشت‌های خود را به دادگاه نشان دهید؛ اما یک اظهارنامه‌ی قانونی و امضا شده از آن‌ها هم برای شما مفید خواهد بود. اسناد اصلی معمولا به‌عنوان مدرک پذیرفته می‌شوند؛ اما ممکن است کپی برگه را نپذیرند.

• منابع محرمانه

هنگام تحقیق در مورد فساد، با افرادی ملاقات خواهید کرد که تنها در صورتی به شما اطلاعات می‌دهند که هویت آن‌ها فاش نشود. این اتفاق در مسائل جنایی بسیار رایج است. شما می‌توانید با این شرایط موافقت کنید اما به یاد داشته باشید که گاهی قاضی‌ای که پرونده را بررسی می‌کند، ممکن است به شما دستور دهد که آن نام را فاش کنید. اگر از بیان نام منبع امتناع کنید، قانون را زیرپا گذاشته‌اید و ممکن است به زندان بروید.

اگر قول داده‌اید که یک منبع را محرمانه نگه دارید، باید این کار را انجام دهید؛ البته تا زمانی که خود منبع به شما اجازه دهد که نام او را فاش کنید. بنابراین اگر برای محافظت از منبعتان حاضر نیستید به زندان بروید، به او قولی ندهید.

• تهدیدها

ممکن است افرادی شما را تهدید کنند تا کارتان را متوقف کنید. این ممکن است تهدید فیزیکی یا تهدید یک شرکت برای توقف فعالیت روزنامه شما باشد. حتی ممکن است یک تهدید مبهم باشد که می‌خواهند کاری انجام دهند. اکثر تهدیدها هرگز انجام نمی‌شوند. آسیب رساندن به شما فقط وضعیت آن‌ها را بدتر می‌کند؛ اما تمام تهدیدات باید بلافاصله به سردبیر یا وکیل سازمان شما گزارش داده شود. اگر شاهدی برای تهدید دارید، ممکن است بتوانید پس از دریافت مشاوره حقوقی، او را در گزارش نهایی خودتان اضافه کنید.

روزنامه‌نگاری تحقیقی همیشه به یک درگیری ناخوشایند منتهی می‌شود. اگر نمی‌توانید با درگیری کنار بیایید، از روزنامه‌نگاری تحقیقی دوری کنید.

• در چارچوب قانون کار کنید

روزنامه‌نگاران حتی زمانی که در مورد فساد تحقیق می‌کنند، از حقوق خاصی برخوردار نیستند. برخلاف پلیس، آن‌ها نمی‌توانند به تماس‌های تلفنی دیگران گوش دهند یا نامه‌های آن‌ها را باز کنند. روزنامه‌نگاران نمی‌توانند برخلاف میل کسی وارد محلی شوند. شما باید در چارچوب قانون کار کنید؛ اما نباید از هیچ روش غیراخلاقی برای کسب اطلاعات استفاده کنید. به عنوان مثال شما نباید وانمود کنید فردی هستید که مردم موظف به دادن اطلاعات به او هستند. مانند یک افسر پلیس یا یک مقام دولتی. با این حال، شرایطی هم وجود دارد که لازم نیست هنگام جمع‌آوری اطلاعات به مردم بگویید که یک روزنامه‌نگار هستید. در مطالب آینده بیشتر راجع به این موضوع صحبت خواهیم کرد.

در نهایت می‌توان گفت روزنامه‌نگاران تحقیقی به مهارت‌های بسیاری نیاز دارند. ذهنی هوشیار برای تشخیص ایده‌های گزارش، ذهنی منظم برای یادداشت‌برداری و تطبیق حقایق با یکدیگر، صبر برای کسب اطلاعات بیشتر، ارتباط خوب با جامعه و شجاعت در برابر تهدیدات. اگر در رابطه با قانونی بودن موضوعی که راجع به آن می‌نویسید نگرانی دارید، با یک وکیل مشورت کنید. همیشه در چارچوب قانون کار کنید!