روزنامه‌نگاری تحقیقی و تهدیداتش/چگونه در امان بمانیم؟

خبرنگاران تحقیقی هنگام نوشتن یک گزارش، باید دقت ویژه‌ای داشته باشند؛ به این علت که در گزارش‌های تحقیقی، به افراد اتهاماتی وارد می‌شود که می‌تواند منجر به اقدام قانونی علیه نویسنده شود. اگر گزارش شما حقیقت داشته باشد و در جهت منافع عمومی باشد، احتمالا مشکلی برای شما پیش نخواهد آمد، اما اگر اشتباهاتی جدی داشته باشید احتمالا حمایت قانون را از دست خواهید داد. شخصی که احتمالا در گزارش شما به‌عنوان فردی فاسد، دروغگو یا شاید بی‌کفایت معرفی شده است، منتظر اشتباهی از سمت شماست تا به شما حمله کند. بنابراین باید دقت بیشتری داشته باشید.

خطوط قرمز روزنامه‌نگاری تحقیقی

در نوشتن یک گزارش تحقیقی به تمام مهارت‌های روزنامه‌نگاری عمومی نیاز دارید، با این حال با توجه به خطراتی که ممکن است در روزنامه‌نگاری تحقیقی با آن روبرو شوید، برخی قوانین اصلی را توضیح خواهیم داد:

• به حقایق پایبند باشید

اگر به حقایقی که می‌توانید صحت آن‌ها را ثابت کنید پایبند باشید، بسیار ایمن‌تر خواهید بود. در حین نوشتن گزارش روی هر واقعیت جدیدی که به دست آوردید، مکث کنید و از خودتان بپرسید: «آیا این درست است؟» سپس بپرسید: «آیا این اطلاعات را با منبع دیگری بررسی کرده‌ام؟» حدس نزنید! یعنی چیزهایی ننویسید که ممکن است درست باشد اما نمی‌توانید آن‌ها را اثبات کنید. اگر تمام اطلاعاتی را که برای گزارش لازم دارید در دست ندارید، ممکن است مجبور شوید گزارش کوتاهتری بنویسید (البته تا زمانی که منطقی و بدون خطا باشد).

• از اظهارنظر شخصی بپرهیزید

نظرات شخصی‌تان را مطرح نکنید. ممکن است در حال نوشتن گزارش از فردی باشید که مردم را فریب داده است و از او متنفر هستید. با این حال نباید این را بگویید. ممکن است باور داشته باشید که او شخص بسیار بدی است، اما نباید نظرتان را بیان کنید. فقط حقایق را به خوانندگان و شنوندگان خود نشان دهید. اگر او فرد بدی باشد، حقایقی که نوشته‌اید مخاطب را به این نتیجه خواهد رساند؛ بدون آنکه شما به آن‌ها بگویید چطور فکر کنند.

• زبانتان را ساده نگه دارید

جملاتتان را کوتاه و زبانتان را ساده و مختصر نگه دارید. برخی تحقیقات حقایق بسیار پیچیده‌ای را نشان می‌دهند. شاید به این علت که فرد متهم بسیار هوشمندانه تلاش کرده است تا اشتباهات خود را پنهان کند. شما باید این مسائل را برای خوانندگان و شنوندگان ساده کنید تا بتوانند تصویر واضحی از اتفاقی که افتاده است، به دست بیاورند.

• از کلمات مبهم دوری کنید

تا جای ممکن از به کار بردن کلمات مبهمی مانند «مقدار زیاد» یا «مدتی بعد» خودداری کنید. این کلمات نشان می‌دهند که شما اطلاعات دقیقی ندارید؛ در غیر این صورت از آن‌ها استفاده می‌کردید. البته گاهی اوقات این کار اجتناب ناپذیر است؛ اما کلمات مبهم معمولا قدرت گزارش شما را کم می‌کند.

رصد مرحله به مرحله، سوپاپ اطمینان روزنامه‌نگاری تحقیقی

شما باید هر مرحله از کارتان را بررسی کنید و بعد از اتمام کار باز هم همه چیز را بررسی کنید. دوباره از خودتان بپرسید: «آیا این اطلاعات صحیح و تاییدشده هستند؟» اگر زمان کافی داشتید، گزارش را برای چند ساعت کنار بگذارید و سپس با دید تازه به آن نگاه کنید. گزارش را همانطور که یک خواننده یا شنونده ممکن است ببیند، بررسی کنید.

از یکی از همکارانتان بخواهید گزارش شما را بخواند و سعی کند اشتباهاتتان را پیدا کند. اگر اشتباهات و ضعف‌های بزرگی در اطلاعات شما پیدا کردند، ناراحت نشوید. بهتر است الان همکار شما این مسئله را به شما بگوید تا آنکه بعدا به جرم افترا از شما شکایت شود. تا جای ممکن گزارشتان را به وکیلتان در سازمان نشان دهید. او هرگونه مشکل حقوقی که ممکن است پیش بیاید را تشخیص می‌دهد.

اگر کسی تغییری در گزارش به شما پیشنهاد کرد، اجازه ندهید آن تغییرات را خودش بنویسد. آن‌ها به خوبی شما از مسئله مطلع نیستند. از آن‌ها بخواهید به شما توضیح دهند که چه چیز را اشتباه نوشته‌اید، آن قسمت را خودتان بازنویسی کنید و بعدا از آنها بپرسید که درست شده است یا نه. بررسی نهایی که می‌توانید انجام دهید، این است که بپرسید: «آیا راهی وجود دارد که بتوان منابع محرمانه -که قول داده‌ام آن‌ها را مخفی نگه دارم- را داخل گزارش شناسایی کرد؟» سعی کنید گزارش را طوری بخوانید که انگار همان شخصی هستید که متهم به فساد و بی‌کفایتی شده است. ببینید آن‌ها می‌توانند منابع محرمانه‌ی شما را از روی نوشته‌های شما شناسایی کنند. اگر خطری وجود داشت، برای محافظت از منابعتان گزارش را تغییر دهید.

از معجزه تصاویر بهره ببرید

آیا می‌توانید از تصاویر برای جذاب‌تر کردن گزارشتان استفاده کنید؟ شاید بتوانید از تصاویر قربانیانی که غمگین به نظر می‌رسند یا کسانی که در صحنه جرم بوده‌اند، استفاده کنید. در گزارش‌های پیچیده، یک نمودار ممکن است برای نشان دادن اینکه قطعات پازل چگونه کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند، کمک‌کننده باشد. به‌عنوان مثال، در گزارشی که ارتباط شرکت‌ها را نشان می‌دهد، باید یک نمودار جعبه‌ای ساده رسم کنید که با خطوط و فلش‌ها نشان بدهند شرکت‌ها چگونه با هم مرتبط هستند.

اگر سازمان شما یک گرافیست دارد از او کمک بگیرید. اگر گزارشی در خصوص یک اداره دولتی دارید که پول مالیات‌دهندگان را هدر می‌دهد، ممکن است بتوانید از یک نمودار برای نشان دادن نحوه‌ی ناپدید شدن پول در طی آن سال‌ها استفاده کنید. اگر مدرک واقعا مهمی برای گزارشتان دارید، می‌توانید آن مدرک را به عنوان تصویر اضافه کنید.

در رادیو و تلویزیون اگر نوارهای واقعی مصاحبه‌ها را دارید، از آن‌ها استفاده کنید. تصاویر هم تنوع ایجاد می‌کنند و هم مطالب شما را تایید می‌کنند. با این حال اگر مصاحبه شونده شما می‌خواهد که ناشناس بماند، می‌توانید صدای او را به‌صورت الکترونیکی تغییر دهید.

عناوین؛ کوچک اما حساس!

هر قدر هم که گزارشتان را با دقت نوشته باشید، ممکن است ویراستار دقیقا متوجه نشود که چرا از کلمات خاصی استفاده کرده‌اید یا چیزی را به روش خاصی توصیف کرده‌اید. ویراستار ممکن است عناوینی بنویسد که اشتباه باشد. پس بعد از صرف زمان طولانی، گزارش را در مرحله‌ی نهایی رها نکنید. در رابطه با عناوین احتمالی با ویراستار صحبت کنید؛ تا زمانی که هر دوی شما راضی باشید که بهترین کار را انجام داده‌اید.

همانطور که در گذشته هم چند بار گفتیم، خطرات زیادی برای گزارش تحقیقی وجود دارد. بزرگ‌ترین خطر این است که شما کاری کنید یا متنی بنویسید که به فرد متهم این امکان را بدهد تا از شما به جرم افترا شکایت کند و شما را به دادگاه بکشاند. پس موارد زیر را به خاطر بسپارید:

1. تصحیح اشتباهات: اگر پس از انتشار گزارش، از اشتباهی در گزارشتان شکایت شد هرگز بدون صحبت با سردبیر و وکیلتان فورا عذرخواهی نکنید و گزارش را مورد اصلاح قرار ندهید. آن‌ها تصمیم خواهند گرفت که چه اقدامی انجام بدهند.
2. هزینه‌ی گزارش: گاهی اوقات افراد برای دادن اطلاعات درخواست پول می‌کنند. سعی کنید از این کار اجتناب کنید اما گاهی اوقات هم لازم است این کار را بکنید. با این حال هرگز در مسئله‌ای که ممکن است فعالیت مجرمانه باشد، هزینه‌ای پرداخت نکنید. برای مثال اگر شخصی برای اعطای یک مدرک از شما پولی درخواست کند و سپس آن مدرک را بدزدد، شما به‌عنوان شریک یک سرقت متهم خواهید شد!
3. مخفی کردن جرم: گاهی اوقات ممکن است شخص رابطِ شما بگوید که مرتکب جرمی شده است. مثلا وارد دفتری شده است تا عکسی را که مدرک اثبات فساد است، بدزدد. هرگز نباید آگاهانه این افراد را از دید قانون پنهان کنید. اگر فکر می‌کنید رابط شما درگیر فعالیت‌های مجرمانه است، بگویید که نمی‌خواهید آن اطلاعات را داشته باشید.

ریسک‌پذیر مثل روزنامه‌نگار تحقیقی

در برخی کشورها رسانه‌ها کنترل می‌شوند و دولت اجازه‌ی انتشار گزارش‌های تحقیقی واقعی را به رسانه‌ها نمی‌دهد. در این شرایط روزنامه‌نگار و سردبیر باید با یکدیگر به توافق برسند که ریسک انجام یک گزارش تحقیقی را بپذیرند یا دوست ندارند بخاطر آن مجازات شوند. روزنامه‌نگاران در سرتاسر جهان اغلب مجبور شده‌اند چنین تصمیماتی بگیرند. برخی هم بهای آن را با زندان یا حتی مرگ داده‌اند. شما باید تصمیم بگیرید که موضوعتان ارزش ریسک کردن دارد یا خیر.