در نگاه اول به نظر می‌رسد که ویراستاری کتاب تفاوت چندانی با ویرایش نشریات نداشته باشد. اگرچه ممکن است در فن ویراستاری برخی از نقش‌ها و تخصص مشابه و حتی یکسان باشند اما جزئیات ظریفی سبب می‌شود که تعاریف و مفاهیم تازه‌ای پیرامون هنر ویراستاری شکل بگیرند. در مورد کتاب، روزنامه و هر رسانه مکتوب دیگر، مخاطب‌شناسی، در درجه اول قرار می‌گیرد. در فن ویرایش، شناخت نیازهای خوانندگان و هدف قرار دادن آنها پیش از اجرای هر فرآیندی ضرورت دارد. الگوهای دیگر پس از تعیین جامعه هدف به ترتیب ساخته خواهند شد و و این عوامل در کنار زمان‌بندی، تفاوت‌های جزئی و حیاتی میان انواع مختلف ویراستاری را آشکار می‌کنند.
اهداف و عملکرد ویراستاران
- کتاب
در ویراستاری کتاب، ویرایشگر قدم به قدم در کنار نویسنده حرکت می‌کند تا اثری خلق شود که در سرتاسر آن هیچ نشانی از پراکندگی داستان و خط روایی آن دیده نشود. ناشران با چاپ کتاب‌هایی در حوزه های مختلف، علاوه بر اهداف فرهنگی، به دنبال رسیدن به شکوفایی اقتصادی هستند و به همین خاطر در پروسه نگارش و ویراستاری رمان‌ها و منظومه‌ها، آشفته نبودن جملات و انسجام ساختاری آثار اهمیت ویژه ای در فروش بیشتر آنها دارد.
ویراستاران کتاب علاوه بر ارائه مشاوره و ایده‌های جذاب به نویسندگان، کمک می‌کنند تا تدوین سرفصل های کتاب به خوبی انجام شود؛ در بسیاری از موارد ویراستاران کتاب، منتقدان و نویسندگان قابلی هستند که همکاران خود را در پدید آوردن اثری شایسته و قابل تأمل یاری می‌کنند. در مورد کتب غیرداستانی نیز ویرایشگر میتواند اطلاعات ارزشمندی را جمع آوری و برجسته کند که این داده ها پس از دسته‌بندی دقیق در سرتاسر کتاب استفاده می‌شوند؛ این موضوع در حین ویراستاری کتب دانشگاهی و علمی بیشتر به چشم می آید و نقش ویراستار در اجرای صحیح آن پررنگ‌تر از نویسنده است.
کتابهای آموزشی معمولاً پر از ارجاعات مختلف علمی هستند و تأیید صحت و سقم آنها برعهده ویراستاران است. اقدامات ویراستار کتاب باید مطابق با سیاست‌ها و آرمان‌های ناشر و دربرگیرنده سلیقه خوانندگان باشد.
- نشریات
درست برخلاف آنچه که در فرآیند ویراستاری کتاب جریان دارد، ویراستاری در روزنامه ها تحت فشار بیشتری انجام می‌شود؛ ویراستاران روزنامه در یک قلمرو محدودتر فعالیت می‌کنند و آزادی عملی چندانی در اعمال اصلاحات ساختاری و محتوایی ندارند. آنها در بیشتر موارد باید تنها مقالات و نوشته ها را از منظر دستوری و نگارشی بررسی کنند. درحالی‌که ویرایشگران کتاب با آثاری مفصل و جامع دست و پنجه نرم می‌کنند، ویراستار یک نشریه باید در بازه‌های زمانی کوتاهی، نوشته‌ها و گزارش‌های خبری را ارزیابی کنند.
ویرایشگران روزنامه به طور همزمان باید ارتباطی سازنده با خبرنگاران و گزارشگران برقرار کنند تا نسبت به همه جزئیاتی که در یک متن خبری آورده شده، آگاهی داشته باشند. در شرایطی قرار داریم که هر شهروند میتواند یک خبرنگار باشد؛ پس ویراستار نشریه به دقت صحت و اعتبار منبع خبر را بررسی می‌کند. آلوده شدن فضای خبرپراکنی توسط شایعه سازان، کار ویراستاران خبرگزاری‌ها و نشریات مختلف را سخت تر از گذشته کرده است.
آنها در مواردی، در گزینش اعضای تحریریه و رسیدگی به امور نویسندگان سرویس‌های مختلف خبری، به سردبیران یاری می‌رسانند.
تأثیر الگوهای ساختاری و سبک‌های نوشتاری بر فن ویراستاری
- کتاب
هرگونه موضوع، معضل و دغدغه را می‌توان به یک کتاب ماندگار تبدیل کرد. با توجه به فراوانی ژانرها و سبک‌های نوشتاری، ویرایشگران متخصص در حوزه کتاب نیز دقیقا بر اساس همین تفاوت‌های محتوایی و ساختاری انتخاب می‌شوند؛ به عنوان مثال، در کتابهای داستانی، ویراستار میتواند داستان را در یک مسیر درست هدایت کند و در کنار نویسنده کتاب به خلق شخصیت های جذاب و باورپذیر کمک می‌کند. در کتابهای داستانی، نویسنده قصد دارد تا تخیل خوانندگان را به چالش بکشد؛ بنابراین نثر توصیفی یکی دیگر از ویژگی‌هایی است که ویراستاران با خلاقیت و مهارت خود آن را به بهترین شکل در خدمت گویاتر شدن اثر قرار می‌دهند.
- نشریه
ویراستاران روزنامه، محتوا را در یک زمان کوتاه به دقت مطالعه می‌کنند و باتوجه با چارچوب و ساختار محدود نشریه، مجبور به حذف پاراگراف‌ها و گزاره های زائد می‌شوند. تخصص ویراستاری در نشریات به پرداختن به همین جزئیات بازمی‌گردد؛ در خبرگزاری‌ها و روزنامه‌ها قسمت‌هایی از مطلب منتشر می‌شود که هسته اصلی محتوا را شکل می‌دهند. ویراستار مطالب تکراری، حشو و غیرضروری را در اولویت قرار نمی‌دهد و بهتر است تا هر سوال و ابهامی در مورد مطالب دارد، با نویسندگان و خبرنگاران مطرح کند. رفع ابهام ویراستار به گویایی و قابل درک بودن نوشته کمک زیادی می‌کند.
ویراستاران نشریه به تمام سبک‌های رایج خبرنویسی واقف هستند؛ به عنوان مثال، در سبک نوشتاری هرم وارونه که یکی از جذاب‌ترین سبک‌های روزنامه نگاری به شمار می‌رود، مقدمه مطلب باید مفصل و قوی باشد. اجرا شدن دقیق هرم وارونه به میزان اطلاعات جمع آوری شده بستگی دارد. ویراستار داده‌هایی را جمع آوری می‌کند که اعتبار و تازگی بیشتری داشته باشند و در این صورت میتواند به راحتی مسؤولیت متنی را که ویرایش کرده به عهده بگیرد.
فوریت ها و اولویت ها در هنر ویراستاری
- کتاب
روند تولید کتابها به مراتب طولانی تر از آماده سازی نشریات و مجلات مختلف است. گاهی اوقات انتشار عمومی برخی از کتابهای ارزشمند سال‌ها زمان می‌برد و ویراستاران این کتابها باید در تمام این مدت متعهدانه به نهایی شدن پروژه کمک کنند. نویسندگان معمولاً بازه های زمانی چند هفته‌ای را در اختیار ویراستار قرار می‌دهند تا آنها در این مدت معین، سرفصل خاصی از کتاب را ویرایش کنند.
یکی از مزایای طولانی تر بودن فرآیند انتشار کتابها این است که ویراستاران می‌توانند با دقت و تمرکز بیشتری نقش مهم خود را ایفا کنند. ویرایش کتاب در مقایسه با ویراستاری نشریه، خلاقانه‌تر است و تحت تاثیر قرار دادن تخیلات و افکار خوانندگان یکی از مهم‌ترین هدف‌های نویسندگان است و ویراستاران نیز در راستای دستیابی به این مهم گام برمی‌دارند.
- نشریه
ویرایشگران مطبوعات به لحاظ زمانی با محدودیت‌های مختلفی مواجه اند. در اغلب اوقات، آنها پروژه هایی را که در ساعت‌های نخست یک روز کاری تحویل می‌گیرند، عصر همان روز به سردبیر ارجاع می‌دهند. حتی ممکن است در خبرگزاری‌ها، اجرای این روند سریع‌تر هم باشد!
برخلاف ویراستاری کتاب که در آن نویسنده و ویرایشگر هرزگاهی یکدیگر را ملاقات می‌کنند، ویرایشگر مطبوعات باید همیشه در دسترس باشد و با نویسندگان سرویس‌های مختلف خبری ارتباط برقرار کند. در دورانی به سر می‌بریم که اطلاعات لحظه به لحظه به روزرسانی می‌شوند و همین مسأله ویراستاران مطبوعات را تحت فشار قرار می‌دهد.
الگوهای ویرایش واژه ها، عبارات و جملات
- کتاب
تعیین ساختار جملات و نوع واژگانی که در یک کتاب به کار می‌روند، کاملاً وابسته به محتوای کتاب و مخاطبان آن است. به عنوان مثال، در یک کتاب فلسفی که مخاطبان آن اساتید دانشگاه، دانشجویان و قشر تحصیل کرده جامعه هستند، گزاره‌ها و واژگان بار معنایی بیشتری دارند و در بطن آنها مفاهیم بسیار عمیقی وجود دارد؛ بدین ترتیب ویراستاران چنین کتاب‌هایی، از جملات و عبارات تأمل برانگیزتر بهره می‌گیرند. خلاقیت در نویسندگی و ویرایش کتاب هیچ‌گونه حد و مرزی ندارد و ایده پردازی بهتر، رنگ و بوی تازه ای به کتابها می‌بخشد.
- نشریه
لحن بیان جملات و سبک نوشتار در مطبوعات، به طور کلی مطابق با زبان معیار است؛ یعنی همان سبکی که اکثر گویندگان اخبار به آن پایبند هستند. البته چندسالی است که در برخی از نشریات و خبرگزاری‌ها ساختار شکنی‌هایی به منظور جذب بیشتر مخاطبان صورت گرفته که منجر به ایجاد یک گفتمان خاص و دوگانه در مطبوعات شده است. اما به طور کلی زبان مطبوعات باید بسیار شیوا، سیال و به دور از هرگونه پیچیدگی و ابهام باشد. هدف اصلی خبرگزاری‌ها و نشریات، اطلاع رسانی به مخاطبان است و به همین خاطر است که ویرایشگران باید ساده ترین لحن و سبک نوشتاری را انتخاب کنند تا پیام‌ها هرچه سریع‌تر به ذهن مخاطبان رسوخ کنند.