جریان تبادل اطلاعات و داده‌ها، سرعت حیرت‌انگیزی به خود گرفته و روزنامه‌نگاری و خبرنویسی نیز در دو دهه اخیر با شکل و شمایل تازه‌ای در حال پیشرفت و توسعه است. در دنیای امروز، دسترسی به اطلاعات یک امتیاز بزرگ محسوب می‌شود و منابع خبری بزرگ دنیا و سازمان‌هایی که به‌طور شبانه‌روزی در حال تولید و انتشار داده‌های ارزشمند و معتبر هستند، روزبه‌روز قدرتمندتر می‌شوند؛ اما این تنها یک سوی ماجرا را نشان می‌دهد. افکار عمومی به‌شدت بی‌رحم است و هیچ اشتباهی را از یاد نمی‌برد. مرز بین صعود و هبوط در فضای ملتهب رسانه‌ای بسیار ناچیز است و یک اشتباه بزرگ و تأثیرگذار می‌تواند به قیمت نابودی یک خبرگزاری تمام شود.
اطلاعات، رکن تعیین‌کننده قدرت بشری
مخاطبان و اطلاعات مهم‌ترین دارائی‌های یک رسانه خبری به شمار می‌آیند و انتشار اطلاعات غیرواقعی، به اعتماد افکار عمومی خدشه وارد می‌کند. با توجه به چنین شرایط پرفشاری، جلوگیری از بروز نادرستی‌ها در ارائه اخبار و اطلاعات به مخاطبان، اجتناب‌ناپذیر است. ارائه اطلاعات نادرست به مخاطبان، به‌ویژه در مسائل سیاسی، ممکن است حتی باورها و عقاید آنها را تحت‌الشعاع قرار دهد و تردیدهای بسیاری را در ذهن افراد به وجود بیاورد.
نادرستی‌های موجود در حرفه روزنامه‌نگاری به دو دسته عمده تقسیم‌بندی می‌شوند:
- یک) اشتباهات کوچک و کم‌اهمیت:
جا انداختن بعضی از حروف، اشتباه نوشتن اسامی افراد مختلف، اشتباهات جزئی املائی و نگارشی.
- دو) اشتباهات بزرگ و تأثیرگذار:
انتشار مطالب نادرست و غیرواقعی، انتشار مطالبی که برگرفته از هیچ منبع معتبری نیست و هیچکس مسئولیت نشر آن را بر عهده نخواهد گرفت، دروغ بستن به اشخاص حقیقی و حقوقی مختلف، ارائه آمار و ارقام ساختگی و نادرست به مخاطبان.
سرعت انتشار در کنار موثق بودن معنا می‌یابد
در ارائه اخبار و اطلاعات تنها سرعت انتقال پیام مهم نیست؛ بلکه صحت و سقم خبر در اولویت قرار دارد. بی‌دقتی و بی‌مسئولیتی برخی از خبرنگاران و گزارشگران در انتشار سریع یک خبر، می‌تواند برای ویراستاران عواقب جبران‌ناپذیری به دنبال داشته باشد. همه عوامل یک خبرگزاری باید خود را در پروسه بازبینی اخبار شریک بدانند تا ویراستار بتواند به خوبی همه چیز را مدیریت کند. بر اساس تقسیم‌بندی اشتباهات رایج در حرفه خبرنویسی، ویرایشگران اصلاح و حذف نادرستی‌های تأثیرگذار را ارجح می‌دانند و در ابتدا اصالت منبع خبر و صحت و سقم اطلاعات را تأیید می‌کنند.
چرا ویراستاری در پلتفرم آنلاین پیچیده است؟
تاکنون راه‌حل‌های جامع و کاربردی خاصی در خصوص نحوه ویراستاری اخبار در پلتفرم‌های آنلاین ارائه نشده است و خبرنویسان، گزارشگران و ویراستاران مطبوعات، در هنگام بازبینی و اصلاح اخبار و داده‌ها با مشکلات زیادی روبرو می‌شوند و بر همین اساس، ویرایش اخبار و مطالب ژورنالیستی به‌ویژه در پلتفرم‌های آنلاین، بسیار پیچیده است. عوامل زیادی به پیچیدگی و دشواری فرایند ویراستاری در خبرگزاری‌های آنلاین دامن می‌زنند:
- در خبرگزاری‌های معتبر که ناچارند تا به‌طور شبانه‌روزی اطلاعات و اخبار خود را در پلتفرم‌های آنلاین به‌روزرسانی کنند، عملاً فرصت چندانی برای بازبینی مستمر متن اخبار و اعمال تغییرات آنی باقی نمی‌ماند. ویراستاران خبری-رسانه‌ای، تنها می‌توانند تا حدودی خود را با سرعت سرسام‌آور جریان تبادل اطلاعات سازگار کنند و شاید استفاده از منابع اطلاعاتی معتبر و قابل‌اعتماد، اندکی از فشار کاری آنها را کم کند و تا حدی از وقوع اشتباهات بزرگ و فاحش جلوگیری شود.
- شبکه‌های اجتماعی در پدید آمدن فضای رقابتی شدید در بین رسانه‌های خبری سراسر جهان، تأثیر بسزایی داشته‌اند اما در عین حال هر کدام از این پلتفرم‌های پرمخاطب، قابلیت‌ها و محدودیت‌های خاص خود را دارند. به‌عنوان مثال، در شبکه اجتماعی توییتر(Twitter)، امکان ویرایش و اصلاح پست‌ها وجود ندارد؛ بنابراین خبرگزاری‌هایی که به‌طور پیوسته اخبار خود را در توییتر منتشر می‌کنند، برای ویرایش اخبار خود با چالشی بزرگ دست و پنجه نرم می‌کنند و هر بار که خبری را به اشتباه بارگذاری می‌کنند، مجبور به انتشار پیام‌های عذرخواهی و یا ارسال اصلاحیه‌های متعدد خواهند شد؛ بیشترین چیزی که ارکان یک رسانه از جمله نویسندگان و ویراستاران را آزار می‌دهد، حافظه افکار عمومی است که هرگز چنین مواردی را فراموش نمی‌کند.
کاربران عادی، طعمه چرب و نرم اکاذیب!
شاید نادرستی‌های املایی، نگارشی و دستوری قابل اغماض باشند اما وجود اشتباهات محتوایی در متن اخبار می‌تواند برای سازمان‌های رسانه‌ای گران تمام شود و موجودیت و شخصیت آنها را زیر سوال ببرد.
در پژوهشی، میلیون‌ها پیام منتشر شده در پلتفرم توئیتر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. پیام‌هایی که همگی در بین سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۷ میلادی ارسال شده بودند و سهم اخبار سیاسی بی‌هویت و دروغین بیشتر از سایر عناوین خبری بوده است!
در سال ۲۰۱۳ در شبکه‌های اجتماعی توئیتر(Twitter) و ردیت(Reddit)، اطلاعات کاملاً نادرستی در خصوص عوامل یک بمب‌گذاری در شهر بوستون آمریکا در بین کاربران دست به دست می‌چرخید؛ متأسفانه این یک حقیقت محض است که در فضای مجازی، پیام‌های بی‌اعتبار و تقلبی بیشتر از حقایق منتشر می‌شوند و یافته‌های پژوهشی که اخیراً در ژورنال ساینس(The Journal Science) منتشر شده است، این مسأله را به‌خوبی اثبات می‌کند؛ در این پژوهش، میلیون‌ها پیام منتشر شده در پلتفرم توئیتر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. پیام‌هایی که همگی در بین سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۷ میلادی ارسال شده بودند و سهم اخبار سیاسی بی‌هویت و دروغین بیشتر از سایر عناوین خبری بوده است. در چنین شرایطی بدیهی است که در درجه اول وظیفه ویراستاران علی‌الخصوص ویرایشگران ارشد، سنگین‌تر شده است.
متأسفانه کاربران ایرانی شبکه‌های اجتماعی نیز، خواسته یا ناخواسته به جریان دروغ‌پراکنی و شایعه‌سازی دامن می‌زنند و به‌جای استفاده از کانال‌های معتبر خبری و رسانه‌ای، به‌طور پیوسته پیام‌هایی را به اشتراک می‌گذارند که منبع آن هویت مشخصی ندارد.
چگونه از پیچیدگی ویراستاری در پلتفرم آنلاین بکاهیم؟
به تازگی، پژوهشی در دانشگاه آریزونای آمریکا انجام شده که یکی از معدود مطالعاتی است که تمرکز آن بر ارائه راهکارهای عملیاتی به ویراستاران و خبرنویسان بوده است تا از بروز اشتباهات بزرگ و تأثیرگذار رسانه‌ای جلوگیری شود. در این مطالعه کاربردی و جامع، ۵۰ مقاله مرتبط مورد بررسی قرار گرفته است و به‌دنبال آن، راهکارهای ایده‌آلی به ژورنالیست‌ها و ویراستاران پیشنهاد شده است:
- عدم پرداختن به حواشی و شایعات: اگر در مورد درستی برخی از اطلاعات به‌کاررفته در متن خبر تردید دارید، دلیلی ندارد بیش از حد به آن بپردازید. خبرنویسان نباید این‌گونه اخبار را با آب و تاب بیشتری به مخاطبان منتقل کنند. در چنین مواقعی، صبر بهترین عامل پیشگیرانه از وقوع اشتباهات رسانه‌ای است و تصمیم‌گیری عجولانه گزارشگران و خبرنگاران، ویراستاران را به زحمت می‌اندازد و مخاطبان را نیز به نشان دادن واکنش‌های خصمانه و هیجانی وادارمی‌کند. به‌عنوان مثال، در زمان بروز حوادث و رخدادهای ناگهانی و غیرقابل‌پیش‌بینی، اطلاعات به‌تدریج تکمیل می‌شوند و یک روزنامه‌نگار حرفه‌ای در این مواقع از انتشار استدلال‌های شخصی و غیرمنطقی پرهیز می‌کند.
- انتشار سریع اصلاحیه‌ها: اگر در یک سازمان رسانه‌ای پیام و خبری به نادرستی منتشر شود، سرعت عمل در ارائه یک اصلاحیه جامع و کامل توسط ویراستار، بهترین اقدام خواهد بود. پیام ویرایش‌شده قرار است تا اشتباهات خبر قبلی را به‌طور کامل اصلاح کند؛ بنابراین هر چه استدلال شما محکم‌تر و منابعی که از آنها استفاده می‌کنید، معتبرتر باشند، اعتماد از دست رفته مخاطبان زودتر بازیابی می‌شود. از سوی دیگر، ویرایش بدون وقفه اخبار و اطلاعات نشان می‌دهد که یک سازمان خبری تا چه حد توانسته خود را با جریان فوق پرسرعت تبادل اطلاعات سازگار گرداند.
- استناد به منابع معتبر: مخاطب بر اساس چیزی که به او عرضه می‌کنید، درباره شما قضاوت می‌کند. یکی از ضروریات فن ویراستاری در رسانه، استناد به معتبرترین منابع خبری است و چه بهتر که در پیام‌های اصلاح شده، به‌جای استفاده از متون طولانی، از عکس‌نوشته و ویدیو استفاده شود. رعایت این مسأله به‌ویژه در مواقع نشر پست‌های اصلاحی، خاطر مخاطبان شما را آسوده می‌کند. مخاطب همواره به دنبال حقایق می‌گردد و آرمانشهر یک رسانه نیز افشا کردن حقیقت است.
- مخاطب‌شناسی: ژورنالیست‌ها و ویراستاران خبری که مدام در فضای رسانه‌ای و شبکه‌های اجتماعی قرار دارند، به‌سرعت می‌توانند تعاملی سازنده با مخاطبان برقرار کنند و بر مبنای خواسته‌ها و سلایق آنان عمل کنند. ویراستار و خبرنگاری که پربازدیدترین عناوین و سبک‌های خبری را نمی‌شناسد، برای فعالیت در پلتفرم‌های آنلاین گزینه مناسبی به شمار نمی‌رود.
- استفاده از پلتفرم‌ها و کانال‌های ارتباطی مختلف: هر کدام از شبکه‌های اجتماعی کاربران خاص خود را دارند و مراکز خبری می‌توانند میزان اقبال عمومی به خود را با پیوستن به پلتفرم‌های گوناگون افزایش دهند. یکی از مزایای اصلی شبکه‌های اجتماعی، دریافت بازخوردهای آنی از کاربران است. ضمن اینکه خبرنگاران و ویراستاران خبری کاربلد از کاربران به عنوان منابع اطلاعاتی استفاده می‌کنند و ایشان را ترغیب می‌کنند تا حقایق را در قالب فایل‌های صوتی، متنی و تصویری به اشتراک بگذارند. ویرایشگران خبری نسبت به این موضوع واقف هستند که عکس یا پیام‌های ویدیویی تأثیر بسزایی در جلب اعتماد مخاطب دارند و استفاده از آنها در پست‌های اصلاحی یک مزیت بزرگ محسوب می‌شود.
فرایند ویراستاری در دنیای روزنامه‌نگاری آنلاین نباید به گونه‌ای پیش برود که کاربران در استخر عظیمی از اطلاعات غوطه‌ور شوند. پیام‌های اصلاحی باید به‌موقع و به‌اندازه منتشر شوند. پروسه ویرایش در حرفه روزنامه‌نگاری آنلاین به تطابق هر چه بیشتر با فناوری‌های نوین ارتباطی نیازمند است. ویراستاران به‌تنهایی توانایی مقابله با هجوم اطلاعات نادرست و منابع خبری بی‌اعتبار را ندارند.