پس از پشت سر گذاشتن مراحل پیچیده و دشوار پژوهش، نوبت به تدوین و فهرست‌بندی اطلاعات و در نهایت تهیه یک مقاله منسجم علمی-پژوهشی می‌رسد. پس از پایان نگارش یک مقاله، فرایند ویرایش مقاله آغاز می‌شود که اجرای دقیق آن وابسته به رعایت قواعد خاص و نکات ظریفی است.
مقالات علمی سبک خاص خود را دارند
در ادبیات پژوهش، از واژگان و عبارات خاص گفتمان آکادمیک استفاده می‌شود و به همین خاطر است که متن پژوهش بارها مورد بازبینی و آنالیز قرار می‌گیرد تا نتیجه کار مطابق با استاندارد سازمان‌های علمی و دانشگاهی معتبر دنیا باشد. مخاطبان یک مقاله پژوهشی استاندارد قشر فرهیخته جامعه هستند؛ بنابراین متمرکز شدن بر همه جزئیات، احتمال موفقیت پروژه را به‌طور چشمگیری افزایش می‌دهد. بر این اساس همه چیز از آغاز تا انتها، به‌تدریج و گام‌به‌گام تکمیل می‌شود.
مراحل تکامل یک مقاله علمی–پژوهشی
یک مقاله، تا به مرحله پختگی و تکامل برسد، مراحل زیر را طی می‌کند:
- مرحله نخست: جمع‌آوری تمام اطلاعات موردنیاز برای پژوهش (پیش‌زمینه پژوهش، روش‌ها، تکنیک‌ها و راهکارها، یافته‌ها و...)
- مرحله دوم: آماده‌سازی طرح کلی پژوهش
- مرحله سوم: نگارش نخستین پیش‌نویس مقاله
- مرحله چهارم: ویرایش پیش‌نویس اول به لحاظ محتوایی و دستوری
- مرحله پنجم: بازبینی مجدد و دقیق‌تر و اعمال تغییرات ضروری
- مرحله ششم: مطالعه دقیق متن پژوهش توسط یک یا چند ویراستار متخصص در زمینه متون دانشگاهی و علمی-پژوهشی (متن یک پژوهش ممکن است توسط چند ویراستار مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و این موضوع به توان مالی محقق بستگی دارد)
- مرحله هفتم: مقاله در این مرحله جایگاه ایده‌آلی به لحاظ ساختاری و محتوایی پیدا کرده است و به‌راحتی در مجلات علمی معتبر منتشر خواهد شد.
بر اساس سلسله مراتبی که مشاهده کردید، فاز نخست ویرایش باید توسط شخص پژوهشگر و یا اشخاصی انجام شود که نسبت به تمامی مفاهیم و تعاریف آکادمیک موجود در حوزه تخصصی موردنظر، اشراف و آگاهی کامل دارند. به‌عنوان مثال، فصل ادبیات پژوهش پر از مفاهیم، نظریات و فرضیات کاملاً تخصصی است و در اولین فاز ویرایش، تمام اصطلاحات و ارجاعات علمی بازبینی می‌شوند.
در مراحل بعدی نکات املایی، نگارشی و دستوری بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند؛ چرا که بسیاری از دانشجویان و پژوهشگران فقط در پی اصلاح ایرادات محتوایی و علمی هستند و اشکالات ساده و پیش‌پاافتاده ساختاری را نادیده می‌گیرند.
مقاله اولی‌ها بخوانند
اگر نخستین تجربه تدوین و ویرایش یک مقاله علمی را پیش رو دارید، در این مطلب یک راهنمای مختصر و بسیار مفید را به شما ارائه می‌کنیم که بدون شک، در مراحل مختلف پژوهش مؤثر واقع می‌شوند:
- ۱) تعیین هدف: یک پژوهش سرحال و موفق از فاز مطالعاتی آغاز می‌شود؛ نقطه‌ای که در آن محقق هدف اصلی خود از پژوهش را به درستی درک می‌کند و بر مبنای آن به سمت مراحل بالاتر گام برمی‌دارد. اگر هدف تحقیق به درستی تبیین و تعیین نشده باشد، پژوهشگر در حین نوشتن نخستین پیش‌نویس با مشکلات زیادی مواجه خواهد شد. گاهی اوقات نگارش دقیق و صحیح یک مقاله علمی، به دشواریِ فاز مطالعاتی و مراحل عملیاتی است.
نکته بعدی، درک صحیح محقق نسبت به اهمیت نگارش پیش‌نویس اول است. نخستین پیش‌نویس قواعد و چارچوب منحصربه‌فردی دارد و هدف اصلی نگاشتن آن، بیان صریح و روشن یافته‌هایی است که در فاز مطالعاتی به دست آمده‌اند. پژوهشگر در این مرحله استخوان‌بندی پژوهش و ایده‌های خود را در قالب جملات و پاراگراف‌های گویا و بدون پیچیدگی، روی کاغذ می‌آورد.
شکل و ساختار پیش‌نویس اولیه، تفاوت‌های بسیاری با نسخه نهایی مقاله دارد اما این مسأله اهمیت خاصی ندارد؛ چرا که تا زمان دستیابی به نسخه نهایی، مقاله چندین بار مورد بررسی قرار می‌گیرد. زمانیکه پیش‌نویس یک مقاله آکادمیک را آماده می‌کنید، باید در ابتدا کلاه نویسندگی را به سر بگذارید و بدون اینکه از بابت تدوین و ویرایش حجم زیادی از اطلاعات نگرانی داشته باشید، هر چه در چنته دارید، نشان دهید.
شاید تنها پیامد منفی یک پیش‌نویس مفصل، ویراستاری طولانی‌مدت باشد. فنون ویرایش به شما کمک می‌کند تا از یک نوشته لبریز از داده‌های خام، یک محتوای پژوهشی قدرتمند و تأثیرگذار بسازید.
- ۲) انتخاب پلتفرم: پلتفرم و ابزار موردعلاقه خود را برای نگارش پیش‌نویس و ویرایش آن، انتخاب کنید. مجموعه نرم‌افزارهای آفیس (Microsoft Office) که متعلق به کمپانی بزرگ مایکروسافت هستند، بیشترین تعداد کاربران را در اختیار دارند. فضای کاربری نرم‌افزار ورد، بسیار ساده و قابل‌درک است که البته تسلط به تمام قابلیت‌های این برنامه با مرور زمان میسر خواهد شد. علی‌رغم اینکه نرم‌افزارهای متنوعی برای پردازش کلمات، نگارش و ویراستاری متن وجود دارند، هنوز برخی افراد ترجیح می‌دهند تا از متدهای قدیمی و سنتی استفاده کنند.
اگر تحت شرایطی خاص مانند بیماری یا خستگی چشم قرار گرفتید، می‌توانید نوشته‌هایتان را چاپ کنید و نادرستی‌های متن خود را با خودکار قرمز مشخص کنید.
- ۳) اجرای دقیق ویرایش در محیطی آرام: محیط آرام مهم‌ترین پیش نیاز هنر نویسندگی و ویرایش است. جایی که در آن بتوانید به عنوان یک پژوهشگر تمرکز کنید.
ویرایش و فقط ویرایش!
زمانیکه یک مقاله علمی و یا هر متن دیگری را ویرایش می‌کنید، نباید همزمان فعالیت فکری مشابهی را تجربه کنید. در هر مطلبی که هدف آن توصیف فن ویراستاری است، این جمله را مشاهده خواهید کرد: «ویرایش متن به ذهنی کاملاً آرام نیاز دارد.» به منظور سر و سامان دادن به افکارتان، بهتر است تا روزانه حداکثر ۵۰۰۰ کلمه (حدودا ده صفحه) را ارزیابی کنید؛ هر بازه زمانی را به نوع خاصی از ویرایش اختصاص دهید و پاراگراف به پاراگراف طبق الگوی زیر پیش بروید.
- فاز اول ویرایش: اصلاح اشتباهات مربوط به نقطه‌گذاری و یا جاافتادگی حروف و کلمات
- فاز دوم ویرایش: اصلاح اشکالات ساختاری و دستوری
- فاز سوم ویرایش: بررسی و اصلاح علائم نگارشی
- فاز چهارم ویرایش: اصلاح معنایی و محتوایی
- فاز پنجم ویرایش: بررسی اعتبار منابع و درستی ارجاعات متنی
حذف واژگان غیرعلمی و عبارات و اصطلاحات عامیانه، حفظ ارتباط بین پاراگراف‌های متوالی، یکپارچه‌سازی سرتاسری مقاله و کوتاه‌کردن طول جملات از دیگر ظرافت‌های هنر ویراستاری مقالات علمی-پژوهشی به شمار می‌آیند.
در مراحل پایانی پروژه، یک ویراستار متخصص در زمینه مقالات دانشگاهی می‌تواند پروژه شما را از زوایای مختلف، مورد بررسی قرار دهد و نکاتی را به شما گوشزد کند که شاید تعیین‌کننده سرنوشت مقاله و آینده شغلی شما باشند. در پروژه‌های علمی-پژوهشی، تنها در حین ویراستاری می‌توانید تغییرات موردنظر خود را اعمال کنید و پس از ارائه مقاله مجالی برای اصلاح ایرادات بزرگ علمی و ساختاری باقی نخواهد ماند.