بیابید در وهله اول کمی علمی و دقیق به ویرایش نگاه کنیم. در معنای لغوی باید گفت که کلمه‌ی ویرایش از مصدر «ویراستن» است. این کلمه از دو بخش تشکیل شده است. پیشوند «Vi» که مفهوم جدا بودن از هم را می‌رساند. بخش دوم نیز «razis» است که به معنی ترتیب دادن است. معنی این واژه را می‌توان در مصدر «پیراستن» نیز جستجو کرد.
مصححان متن‌های قدیمی در زبان فارسی به نوعی با اصلاح متون و بازبینی در آن‌ها همان کار ویراستاران را در شکل سنتی خود انجام می‌دادند. این روند کم کم با منتشر شدن کتب دستور زبان و پرداختن جدی‌تر به این حوزه به شکل مدرن خودش یعنی ویراستاری درآمد. امروزه ویراستاری به فنی تبدیل شده که در بسیاری مواقع برای یک خبرنگار یا نویسنده از نان شب‌هم واجب‌تر است.
دسته‌بندی ویرایش
همانند هر فنی، ویرایش هم به انواع مختلفی طبقه‌بندی می‌شود. در یک دسته‌بندی متداول، ویرایش به سو نوع متفاوت تقسیم می‌شود. دسته اول، «ویرایش فنی» است. این نوع ویرایش شامل یک‌دست کردن رسم‌الخط زبان است. همچنین تصحیح غلط‌های املایی، پاراگراف‌بندی، توجه به نشانه‌گذاری‌های موجود در متن، رعایت قواعد عددنویسی، حدود نقل قول‌ها، وارسی ارجاعات، یکسان‌سازی و یک‌دست کردن اصطلاحات، کنترل اندازه تیتر و قلم و مواردی از این قبیل نیز جزو ویرایش فنی طبقه‌بندی می‌شود. به زبانی ساده‌تر شما در ویرایش فنی متن خود را به شکلی شکیل و قالب‌بندی شده درمی‌آورید تا درنگاه خواننده شبیه به نوشته دانش‌آموزان مدرسه جلوه نکند و در عین حال چشم‌نواز باشد.
نوع دیگر ویرایش، «ویرایش زبانی» است. برطرف کردن خطاهای دستوری و ساختاری یا در جمله‌بندی، اصلاح زبان محاوره در یک متن با زبان معیار و یکسان‌سازی متن، ابهام‌زدایی از نوشته، حذف کلمات غیرفارسی و انتخاب جایگزین مناسب فارسی، کوتاه کردن جملات طولانی و ساده‌سازی متن در این دسته قرار می‌گیرد. بطور خلاصه، برگردانی متن به زبان فارسی روان و قابل فهم، کاری است که در ویرایش زبانی اتفاق می‌افتد.
نوع سوم ویرایش هم «ویرایش محتوایی» است. مواردی مانند حذف یا کاهش مطالب تکرارشده یا سست، جابجایی مطالب برای انسجام و یک‌دستی نوشتار، اضافه کردن نکات فراموش‌شده و جاافتاده، مقابله متن با متن اصلی در موارد ترجمه، اضافه کردن پیشنهاد یا پاورقی ضروری، تصحیح مطالب نادرست و علمی جزو این نوع از ویرایش است. می‌شود گفت ویرایش محتوایی قرار است متن شما را به نوشتاری تبدیل کند که ارزش مطالعه داشته باشد و در حالت ایده‌آل خود محتوایی بی‌نقص یا حداقل کم‌نقص را به مخاطب ارائه دهد.
جدای از سه نوع اصلی متداول، انواع دیگری هم برای ویرایش عنوان شده است. برای مثال در دسته‌بندی دیگر با توجه به نوع اثر انواع ویرایش عنوان می‌شوند. نوع اول ویرایش در این دسته‌بندی «ویرایش ترجمه‌ای» است. در این نوع تطبیق متن اصلی و متن ترجمه‌ای با هم و اضافه کردن توضیحات در صورت نیاز هدف اصلی ویراستار است.
«ویرایش تألیفی» که در آن بازبینی منابع، ارجاعات و تناسب فصول وظایف ویراستار را تشکیل می‌دهند، نوع دیگر این دسته‌بندی است.
آخرین نوع هم «ویرایش تصحیح انتقادی» است. بازبینی فهرست، بررسی اعتبار نسخه‌ها، توجه به کتابنامه شامل این نوع از ویرایش می‌شود.
یک تمرین
حال بیایید نمونه‌ای از ویراستاری متن را با هم تمرین کنیم. به متن زیر توجه کنید:
مریم برخواست. به دیوار تکیه داد. زانوها را در شکمش قرار داد. هنوز بی آنکه چیزی بجود مزمزه می‌کرد. موهایش را پشت سرش جمع کرد، پیشانیش را روی زانوها گذاشت و خوابید. پرویز بشقابش را در حفاظ دست‌ها گرفت و به پستوی خانه رفت. پدر آخرین بقایای سفره را می‌بلعید. از جایش برخواست. لبه‌ی تخت نشست. نگاهی به دست‌هایش انداخت و گفت امروز اولین روزی‌ست که با آن‌ها غذا خورده‌ام و دست‌هایم زخم نشده‌اند، امیدوار کننده است.
مادر به آشپزخانه رفت صدایش از آنجا آمد که گفت: «امروز نوبت بزرگترهاست یا کوچکترها؟»
پدر همانطور که فک‌ها را به هم می‌کوبید. گفت البته که بزرگترها.
صدای پرویز از پستو شنیده شد که گفت: «هیچ کس گرسنه نیست.» و مزمزه کرد. ظاهراً طعم غذای گم‌شده را در دهان جستجو می‌کرد.
(بخشی از یک داستان کوتاه از کتاب «هاویه» نوشته‌ی «ابوتراب خسروی»)
اکنون به نسخه‌ی ویرایش شده متن بالا به دقت توجه کنید:
مریم برخاست. به دیوار تکیه داد. زانوها را در شکمش قرار داد. هنوز بی آنکه چیزی را بجود مزمزه می‌کرد. موهایش را پشت سرش جمع کرد، پیشانیش را روی زانوها گذاشت و خوابید.
پرویز بشقابش را در حفاظ دست‌ها گرفت و به پستوی خانه رفت. پدر آخرین بقایای سفره را می‌بلعید. از جایش برخاست. لب تخت نشست. نگاهی به دست‌هایش انداخت و گفت: «امروز اولین روزی‌ست که با آن‌ها غذا خورده‌ام و دست‌هایم زخم نشده‌اند، امیدوار کننده است.»
مادر به آشپزخانه رفت. صدایش از آنجا آمد که گفت: «امروز نوبت بزرگترهاست یا کوچکترها؟»
پدر همانطور که فک‌ها را به هم می‌کوبید. گفت: «البته که بزرگترها.»
صدای پرویز از پستو شنیده شد که گفت: «هیچ کس گرسنه نیست.» و مزمزه کرد. ظاهراً طعم غذای گم‌شده‌ای را در دهان جستجو می‌کرد.
بیایید با هم تغییرات را مرور کنیم:
۱. غلط‌های املایی مثل «برخاست» اصلاح شدند.
۲. برخی از دیالوگ‌های موجود در متن فاقد علائم درست مثل دونقطه و گیومه بودند که اصلاح شد. همینطور برخی از نقطه‌های پایان جملات اصلاح شد.
۳. پاراگراف‌بندی برای خواناتر شدن متن لحاظ شد.
۴. برخی جملات از نظر قواعد دستوری ایراد داشتند مثل نبود «را» ی مفعولی در این جمله: هنوز بی آنکه چیزی بجود مزمزه می‌کرد.
تمام موارد بالا در دسته ویرایش فنی قرار می‌گیرند.
وظایف و ویژگی‌های یک ویراستار خوب چیست؟
به بیان ساده ویراستار کسی‌ست که با اشراف به قوانین دستور زبان و اطلاع از انواع ویرایش، دست به اصلاح متن می‌زند.
یک ویراستار خوب باید دارای دانش فنی در رسم‌الخط، تسلط بر نقطه‌گذاری‌ها و حروف‌چینی باشد. همچنین داشتن ذوق ادبی، آشنایی با نام افراد و سازمان‌ها نیز به ویرایش درست متن کمک می‌کند.
دقت و نکته‌بینی و داشتن حوصله نیز از ویژگی‌های لازم برای یک ویراستار خوب است. ویراستاری برخلاف تصور برخی، کاری بسیار طاقت‌فرسا، وقت‌گیر و تخصصی است. خیلی ساده بگوییم؛ هرکسی نمی‌تواند یک ویراستار خوب شود.
چرا یک متن به ویراستاری نیاز دارد؟
هر متن به فراخور خود و با توجه به مختصات خود نیاز به ویراستاری دارد. هرچقدر هم که یک نویسنده به قوانین ویراستاری آشنا باشد اما نمی‌توان به خطاهای انسانی و بی دقتی توجه نکرد.
برخی از نویسندگان ممکن است به پاراگراف‌های طولانی عادت داشته باشند یا در استفاده از علائم سجاوندی افراط کنند. تمامی این موارد را یک ویراستار باید بتواند اصلاح کند.
نویسنده با توجه به تسلطی که بر متن دارد بدون مشکل و ابهام می‌تواند آن را بخواند اما برای مخاطب ممکن است که به این راحتی نباشد. در نتیجه، لازم است که متن نوشته‌شده ویراستاری شود تا شاهد ابهام در انتقال مفهوم نباشیم.
متنی که به خوبی شکل نیافته باشد و نتواند ارزش خود را به مخاطب اثبات کند، جایگاهی در سبد مطالعه نخواهد داشت. به همین دلیل برخلاف تصور بسیاری از خبرنگاران و نویسندگان، ویراستار موجودی سخت‌گیر و ترسناک نیست؛ بلکه «ناجی متن» از دریای ورق‌های بی‌مخاطب است.
نظر شما