تحقیقات دیجیتالی را می‌توان به نوعی روزنامه‌نگاری تحقیقی عصر ژورنالیسم سایبری دانست. شاخه‌ای که بر بستر اینترنت تمرکز دارد، از آن تغذیه می‌کند و بر آن هم نظارت دارد؛ شاخه‌ای جذاب، پر مخاطره و در عین حال دقیق و تکنیکال. در شماره‌های قبلی دیده‌بان سایبر شما را با این شاخه از روزنامه‌نگاری تحقیق آشنا کردیم و کمی در مورد تکنیک‌های صحت سنجی صحبت کردیم. اکنون، بیایید به سه مرحله کلیدی تحقیقات دیجیتال نگاه کنیم؛ یعنی نظارت، مستندسازی و تجزیه و تحلیل.
مرحله‌ی اول: نظارت (دیده‌بانی)
در مرحله نظارت، شما مجموعه‌ای از دارایی‌های و اطلاعات دیجیتال را به صورت مداوم جمع آوری و مشاهده می‌کنید. این می‌تواند شامل حساب‌ها، وب سایت‌ها، گروه‌ها، کانال‌ها و آدرس‌های IP باشد اما صرفاً به این موارد محدود نیست (خود شما هم می‌توانید موارد دیگری را در ذهنتان تجسم کنید). شما ممکن است محتوا و رفتار را در یک لیست توییتر ردیابی کنید، صفحه گسترده‌ای از حساب‌ها و پیوندهای محتوا را نگه دارید، به طور مکرر درخواست‌های جستجو را در موتورهای جستجو و شبکه‌های اجتماعی برای شناسایی بازیگران، محتوا و رفتار اجرا کنید و از ابزارهایی مانند Google Alerts و Distill برای دریافت اعلان‌های مربوط به تحقیقات خود استفاده کنید.
نظارت پنج عنصر کلیدی دارد که این موارد عبارتند از:
- جستجو و کشف: برای شناسایی حساب‌ها و سایر دارایی‌های مورد علاقه، درخواست‌هایی را برای پلتفرم‌های اجتماعی، جستجو و دیگر موارد بسازید و اصلاح کنید. شما در این فرآِند به دنبال کشف داده‌هایی هستید که به شما کمک خواهند کرد.
- ضبط و جمع‌آوری: دارایی‌های مربوطه را به نرم افزار صفحه‌گسترده (مانند Excel و Google Sheet) اضافه کنید و بصورت مداوم آن را بروز کنید.
- مشاهده و اصلاح: محتوا و رفتار را بر اساس یک برنامه منظم مرور کنید. دارایی‌ها و بازیگران جدید اضافه کنید، موارد نامربوط را حذف کنید.
- بایگانی: تصاویر و URLها را جمع آوری کنید، محتوای مرتبط را بایگانی کنید، در مورد الگوها، حذف‌ها، تغییرات، یافته‌ها یادداشت برداری کنید.
- تکرار: مهم‌ترین بخش فرآیند شما؛ فراموش نکنید که نظارت یک فرآیند مستمر و تکرار شونده است نه یک اتفاق یکباره!
اجازه ندهید روزها یا هفته‌ها بدون بررسی بازیگران و محتوای تحت نظارت بگذرد. سازگاری احتمال مشاهده الگوهای رفتاری، محتوای قابل توجه و بازیگران جدید مرتبط با تحقیق شما را افزایش می‌دهد.
ضروری است که این کار را به عنوان یک فرآیند تکراری و چند پلتفرمی مشاهده کنیم. کلمات کلیدی و دارایی‌ها (داده‌ها و اطلاعات) را اضافه و کم کنید و رفتار، محتوا و بازیگران را در پلتفرم‌ها بررسی کنید تا رویکرد خود را تطبیق داده و اصلاح کنید. هدف این است که یک جریان ثابت از اطلاعات مرتبط داشته باشید که بتوانید آن‌ها را مشاهده، سازماندهی و تجزیه و تحلیل کنید.
مرحله‌ی دوم: مستندسازی
مستندسازی جزء ضروری تحقیقات دیجیتال است؛ با نظارت همراه می‌شود و فرآیند تجزیه و تحلیل را امکان‌پذیر می‌کند.
وب و اینترنت همانطور که دائما در حال رشد و تکامل هستند درعین حال زوال هم پیدا می‌کنند؛ پیوندها خراب می‌شوند، وب سایت‌ها و صفحات وب از کار می‌افتند، زیرساخت عملیات تغییر می‌کند، حساب‌ها و پست‌ها حذف یا محدود می‌شوند. داده یا پستی که چند دقیقه یا چند روز پیش مشاهده کردید ممکن است بناگاه ناپدید شود. هیچ چیز دائمی نیست و تکیه بر حافظه هم خطرناک است؛ شما همه چیزهایی را که می‌بینید یا مراحلی که شما را به سمت یک اطلاعات خاص هدایت می‌کند، به خاطر نمی‌آورید. این ضروری است که آنچه را می‌یابید، مستند کنید.
شما همه چیزهایی را که می‌بینید یا مراحلی که شما را به سمت یک اطلاعات خاص هدایت می‌کند، به خاطر نمی‌آورید. این ضروری است که آنچه را می‌یابید، مستند کنید.همانطور که فرآِند نظارت را پیگیری می‌کنید، مطالب قابل توجه، نمونه‌های جالب رفتار و مشاهدات خود را مستند کنید. درباره افکار و برداشت‌های خود یادداشت برداری و آن‌ها را به گونه‌ای سازماندهی کنید که مرور و ادامه مستندسازی را برای شما آسان کند. اسکرین شات بگیرید و آن‌ها را در رایانه خود سازماندهی کنید. برای این کار از انواع از ابزارهای بایگانی نیز استفاده کنید (در ادامه در مورد آن بیشتر توضیح می‌دهیم).
فرآیند مستندسازی شامل دو عنصر کلیدی است: بایگانی و یادداشت برداری.
آرشیو کردن (بایگانی)
بایگانی فرآیند ذخیره و حفظ محتوا و دارایی‌های دیجیتالی است که در تحقیقات خود با آن‌ها مواجه می‌شوید. این فرآِند تضمین می‌کند که می‌توانید به عقب برگردید و آنچه را دیدید مرور و شواهد را حفظ کنید.
یکی از مفیدترین ابزارهای بایگانی Wayback Machine از شرکت Internet Archive است. این نرم‌افزار می‌تواند نسخه قابل دسترس عموم اکثر صفحات وب را ذخیره کند و با برخی از شبکه‌های اجتماعی (اما نه همه آن‌ها) هم کار می‌کند. من انواع مختلفی از ویژگی‌ها و بهترین شیوه‌ها را برای استفاده از Wayback Machine و افزونه مرورگر عالی آن در این مقاله بیان کردم.
همچنین ایجاد یک آرشیو شخصی در تلفن‌همراه یا لپ تاپ خود روشی ایده‌آل برای جمع‌آوری تصاویر صفحه است. این کار را می‌توان با گرفتن اسکرین شات در حین کار یا با استفاده از ابزارهایی که فرآیند عکسبرداری را خودکار می‌کنند انجام داد. هر روشی را هم که انتخاب می‌کنید، مطمئن شوید که در مورد حاشیه نویسی و سازماندهی اسکرین شات‌ها و آرشیوهای خود نظم و انضباط دارید وگرنه در نهایت با یک پوشه عظیم از اسکرین شات‌های بدون برچسب و غیرقابل شناسایی مواجه خواهید شد!
یادداشت برداری
فرآیند بایگانی بدون یادداشت‌برداری بی معنی است. این کار یک روش استاندارد برای خبرنگاران است. تحقیقات دیجیتال معمولاً به ترکیبی از یادداشت‌های ساختاریافته و بدون ساختار نیاز دارند. نمونه‌ای از یادداشت برداری ساختاریافته، صفحه‌ی گسترده‌ای است که تمام حساب‌های رسانه اجتماعی، صفحات، کانال‌ها، وب سایت‌ها و سایر دارایی‌هایی را که به همان عملیات یا نهاد متصل کرده‌اید، یا بخشی از برنامه نظارت شما هستند، فهرست می‌کند. این کار به فرآیند نظارت شما کمک می‌کند و سازماندهی دارایی‌های دیجیتالی که پیدا کرده‌اید را ممکن می‌سازد.
در کتاب تأیید صحت اطلاعات نادرست و دستکاری رسانه‌ها، بن نیمو نوع اطلاعاتی را که ممکن است بخواهید در صفحه گسترده خود بگنجانید، تشریح کرده است:
«...این موارد شامل نحوه یافتن دارایی (یک نکته بسیار ضروری)، نام و نشانی اینترنتی آن، تاریخ ایجاد آن (در صورت مشخص بودن) و تعداد دنبال‌کنندگان، دنبال‌شوندگان، لایک‌ها و یا بازدیدها است. آن‌ها همچنین شامل یک توصیف اولیه از دارایی هستند (به عنوان مثال، حساب عربی زبان حامی عربستان با تصویر نمایه شخصی خاص)، تا به شما یادآوری کنند که بین ۵۰۰ دارایی دیگر که مشاهده کرده‌اید، کدام مربوط به چیست.»
یادداشت برداری بدون ساختار می‌تواند یک صفحه‌ی Google Doc یا هر ابزار پردازش لغت دیگری باشد که از آن برای ثبت افکار، برداشت‌ها، فرضیه‌ها و اطلاعاتی که در حین نظارت و گزارش به دست می‌آورید استفاده می‌کنید. هیچ راه درست یا غلطی برای به دست آوردن این اطلاعات وجود ندارد؛ مهم این است که این کار را در قالبی انجام دهید که بتوانید به راحتی به آن دسترسی داشته باشید و بتوانید در آن پیمایش کنید. بعلاوه دریافت محتوای افکار و اطلاعات در لحظه را برای شما آسان می‌کند. یادتان باشد همانند بایگانی، اینجا هم به هیچ وجه به حافظه تکیه نکنید.
هدف نهائی یادداشت‌برداری این است که هر چیزی را که ممکن است مورد علاقه شما باشد ضبط و بایگانی کنید تا بتوانید چیزها را کنار هم بچینید و برای به خاطر سپردن چیزی که روزها یا هفته‌ها پیش با آن برخورد کرده‌اید دچار مشکل نشوید. یا بدتر از آن، ناگهان متوجه نشوید که آن موضوع مهم را فراموش کرده‌اید.
مرحله‌ی سوم: تحلیل و بررسی
مرحله تحلیل، سومین مرحله‌ی تحقیقات دیجیتال، زمانی است که اطلاعاتی را که جمع آوری کرده‌اید بررسی و ارزیابی می‌کنید، ارزش و اعتبار آن را می‌سنجید و یافته‌ها و نتیجه گیری‌ها را تعیین می‌کنید.
بخشی از این فرآیند شامل کار برای شناسایی و ایجاد ارتباط بین بازیگران و اطلاعاتی است که با استفاده از مدل ABC، یا دیگر رویکردهای تحقیق دیجیتال بدست آورده‌اید. در یک سناریوی ایده‌آل، در این مرحله می‌توانید به شخص، گروه یا نهادی که در پشت عملیات پخش و تولید اطلاعات نادرست، ترولینگ یا جاسوس‌افزار است دست پیدا کنید؛ البته رسیدن به این نتیجه‌گیری نیاز به شواهد قوی دارد.
هدف اصلی در تحیقات دیجیتالی این است که مشخص شود چه کسی مسئول است تا بتوانید آن‌ها را پاسخگو کنید.
هدف اصلی در تحیقات دیجیتالی این است که مشخص شود چه کسی مسئول است تا بتوانید آن‌ها را پاسخگو کنید. اما همیشه این هدف در دسترس شما نیست؛ پس اگر نتوانستید این اطلاعات را حد امکان انتشار آن تأیید کنید، تعجب نکنید یا دلسرد نشوید. ابزارها و تکنیک‌های دیجیتالی که در این سه شماره‌ی دیده‌بان سایبر بیان شده‌اند می‌توانند به شما در ایجاد ارتباطات و هماهنگی میان داده‌ها و بازیگران کمک کنند. اما ممکن است همیشه نتوانید ثابت کنید چه کسی حساب‌ها، وب‌سایت‌ها یا سایر دارایی‌ها را اداره می‌کند.
شاید بتوانید شخص یا افرادی که درگیر هستند را شناسایی کنید، اما مطمئن نیستید که آیا آن‌ها به تنهایی عمل می‌کنند، آیا پول دریافت کرده‌اند یا انگیزه‌ی اصلی آن‌ها چیست. اما ممکن است بدون اینکه اطلاعات کاملی در مورد اینکه چه کسی پشت یک تهدید است همچنان داستان و روایتی داشته باشید که قابل تأمل و جذاب باشد. با این حال شما باید در این مورد با مخاطبان خود صحبت کنید و هرگز از آنچه تأیید و کشف کرده‌اید فراتر نروید. اگر با مخاطبان خود صادق نباشید و اطلاعات تأیید نشده را به ان‌ها ارائه کنید به مرور زمان اعتبار خود را به عنوان یک منبع معتبر و قابل اعتماد از دست خواهید داد.
در شماره‌های بعدی مدل‌های مختلف تحقیقات دیجیتالی را معرفی خواهیم کرد.