بدون شک، هر نوشته‌ای نیاز به ویرایش دارد اما سؤال اینجاست که کدام یک از سبک‌های ویراستاری متناسب با محتوایی است که آن را نگاشته‌ایم؟ در صورتی که با مشخصه‌های سبک‌های اصلی ویرایش متن آشنا نباشیم، انتخاب از میان طیف گسترده‌ای از سبک‌های نگارشی و ویرایشی، کمی پیچیده خواهد شد.
هنوز تعاریف مشخصی برای تقسیم‌بندی سبک‌های مختلف ویراستاری ارائه نشده است و هر آنچه که هست، آمیخته‌ای از تجارب و ایده‌های ویراستاران مطرح دنیاست. در این مطلب نیز سبک‌هایی از ویرایش متن را توصیف می‌کنیم که قلمرو عملکردی و چارچوب‌های متمایزی دارند.
سبک‌های ویرایش متن
- ۱) ویراستاری مفهومی(Conceptual Editing):
این سبک از ویرایش متن، همانطور که از نام آن پیداست، به ارزیابی عمیق مفاهیم، تعاریف و معانی به‌کاررفته در پیش‌نویس یک محتوا می‌پردازد که عنوان دیگر آن، ویراستاری توسعه‌محور (Developmental Editing) است.
ویرایش توسعه‌محور در مراحل اولیه نگارش محتوا انجام می‌شود، به‌ویژه در مواقعی که ایده‌های تازه و جذاب دیگری به ذهن نویسندگان و ویراستاران خطور می‌کنند. پردازش این ایده‌ها و نشاندن آنها در جایگاهی مناسب، مهم‌ترین قسمت ویرایش مفهومی است. ویرایشگران متخصص در این حوزه، به تصویر کلی و نمای اصلی آثار مکتوب توجه می‌کنند و انسجام ساختاری و محتوایی آنها را مورد ارزیابی قرار می‌دهند. بر همین اساس، پرسش‌هایی کلیدی در ذهن یک ویراستار توسعه‌محور شکل می‌گیرند:
- مفاهیم موجود در محتوا در چه سطوحی بررسی شده‌اند؟
- چه ارتباطی میان مفاهیم به‌کاررفته در محتوا وجود دارد؟
- آیا استفاده از ایده‌های تازه به جذابیت بیشتر محتوا کمک می‌کنند؟
- آیا تعاریف و نظریاتی که توسط شخص نویسنده مطرح شده، پشتوانه علمی و معتبر دارد؟
- آیا میان بخش‌های مختلف محتوا، چسبندگی معنایی دیده می‌شود؟
ویرایش مفهومی کاملا کلی‌نگر است. بر مبنای سؤالات مطرح شده، درمی‌یابیم که ویراستاری مفهومی یا توسعه‌محور، چیزی بسیار فراتر از ساختارهای دستوری، املایی و نگارشی است. در حقیقت یک ویراستار مفهومی به شما کمک می‌کند تا هر ایده یا استدلالی که دارید، به بهترین و موثرترین شکل ممکن ارائه دهید و تعاریف شما در یک راستا قرار بگیرند. به‌عنوان مثال، اگر به‌عنوان یک نویسنده در حال مطرح کردن نظرات خود پیرامون «جامعه‌شناسی مدرن» هستید، باید به اندازه کافی درباره این مفهوم صحبت کنید تا مخاطب خیلی سریع در جریان بحث قرار بگیرد.
به خاطر داشته باشید که ویراستاران مفهومی در فرایند نگارش محتوا دخیل نیستند و وظیفه آنها ارائه پیشنهاداتی است که می‌تواند روند کاری یک نویسنده را تغییر دهد. آنها به نویسندگان یادآوری می‌کنند که محتوای خود را مطابق با آگاهی و سلیقه خوانندگان، طراحی و تدوین کنند.
- ۲) ویراستاری سنجشی (Evaluation Editing):
در این سبک از ویرایش متن، ویراستار کیفیت محتوا را از جهات مختلف ارزیابی می‌کند. نگاه ویرایشگران سنجشی، انتقادی و سختگیرانه است و بر همین اساس این سبک از ویرایش با عنوان نقد نسخه دست‌نویس (Manuscript Critique) نیز شناخته می‌شود. ویراستار، برجسته‌ترین نکاتی را که به ذهنش می‌رسد، یادداشت می‌کند و در انتها به‌صورت مدون در اختیار نویسنده قرار می‌دهد. بهره‌گیری از ویرایش سنجشی، کیفیت نوشته را به لحاظ نگارشی، دستوری و املایی به‌طور چشمگیری ارتقا می‌دهد.
اگر بخواهیم عملکرد ویراستاران توسعه‌محور و سنجشی را با یکدیگر مقایسه کنیم، به این نتایج خواهیم رسید:
- ویراستاران متعلق به این دو سبک، کلی‌نگر هستند و سعی می‌کنند تا اشتباهات بزرگ و ساختاری را به نویسنده گوشزد کنند.
- ویراستاران توسعه‌محور با مفاهیم و معانی سروکار دارند؛ در حالی که یک ویرایشگر سنجشی، نکات نگارشی و املایی و ساختمان واژگان و جملات را بررسی می‌کند.
- محتوایی که در این مرحله امتیاز بالایی دریافت می‌کند، آماده ویرایش نهایی است اما اگر ویراستار انسجام ساختاری اثر را تأیید نکند، محتوا مجدداً مورد بازبینی قرار می‌گیرد.
- ۳) ویرایش کامل (Substantive or Full Editing):
بر خلافِ سبک‌های قبلی ویرایش متن، در ویرایش اساسی، جزئی‌نگری و بررسی خط‌به‌خط محتوا در اولویت قرار دارد. ویراستارانی که در این سبک فعالیت می‌کنند، گاهی اوقات می‌توانند به قلمرو ویرایش توسعه‌محور و سنجشی وارد شوند. آنها پس از بررسی دقیق و جزئی محتوا، می‌توانند درباره تصویر کلی و ساختمان نوشته نیز اظهارنظر کنند.
لحن و رنگ نوشته باید بر اساس سلیقه و خواسته مخاطب تغییر کند و اجرای دقیق این قانون بر عهده ویراستاران است. مهم‌ترین پیش‌نیاز تولید هرگونه محتوایی، شناسایی خاستگاه اجتماعی مخاطبان است. جابه‌جایی فصل‌ها و عناوین اصلی، در حیطه وظایف این گروه از ویراستاران نیست اما حذف برخی از پاراگراف‌ها و جایگزین کردن آنها با پاراگراف‌های دیگر، یکی از اصول ویراستاری اساسی است.
- ۴) ویراستاری خط (Line Editing):
ویراستاران خط، آهسته و پیوسته پیش می‌روند و همه جملات را به‌ترتیب مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهند. این جزئی‌ترین سبک ویرایش متن است. به این بهانه، سطوح مختلف ویرایش را به‌طور خلاصه مرور می‌کنیم.
- ویرایش در سطح کلان که تصویر کلی آثار مکتوب را در بر می‌گیرد (ویراستاری توسعه محور)
- ویرایش فصل‌به‌فصل محتوا (ویراستاری سنجشی)
- بررسی پاراگراف‌به‌پاراگراف یک محتوا (ویراستاری اساسی)
- ویرایش به‌صورت جمله به جمله (ویراستاری خط)
فرض کنید که قرار است خانه‌ای جذاب و منحصربه‌فرد بسازید. در این صورت، ویراستاری توسعه‌محور به شما کمک می‌کند تا ساختمانی که می‌سازید (یا اثری که خلق می‌کنید)، پایه‌های محکم و استواری داشته باشد و جایگاه بخش‌های مختلف خانه مانند آشپزخانه، اتاق‌ها و... (فصل‌بندی رایج در آثار مکتوب) را تعیین می‌کند.
پس از آنکه تمامی اجزای ساختمان (بخش‌های مختلف کتاب یا مقاله) در مناسب‌ترین جای ممکن قرار گرفتند، ویراستاری اساسی (Full Editing) به‌منظور طراحی دکوراسیون داخلی (تعیین جایگاه پاراگراف‌های مختلف در هر بخش)، وارد گود می‌شود. این جزئی‌ترین اقدامی است که در ویرایش کامل انجام می‌شود و تزئینات خانه (بررسی جمله به جمله) بر عهده ویراستاران خط (Line Editing) است. ویراستاران خط، به‌سرعت به دل واژگان و جمله‌ها می‌زنند. ویرایش خط‌به‌خط، زمانی اثرگذار خواهد شد که محتوا به لحاظ معنایی و ساختاری مشکلی نداشته باشد؛ به عبارت دیگر خانه از پای بست ویران نباشد و ما درگیر نقش ایوان باشیم!