دستگاه‌ها، محصولات و خدمات دیجیتال تقریباً در همه جنبه‌های زندگی انسان مدرن وارد شده‌اند. این فراگیری، حملات و تهدیدهای دیجیتالی خطرناکی را از آزار و اذیت، سرقت هویت و کلاهبرداری گرفته تا گسترش جاسوس‌افزار، بدافزار، باج‌افزار و حملات سایبری را به راه انداخته است.
تهدیدهای دیجیتال از مرزها، زبان‌ها، پلتفرم‌ها و افراد براحتی عبور می‌کنند و تقریباً مرزی نمی‌شناسند. برای مثال احتمالاً همگی ماجرای بد افزار پگاسوس را به خاطر داریم؛ بدافزاری که توسط شرکتی اسرئیلی ساخته شده بود و اطلاعات بسیاری از سیاستمداران و دولت‌های جهان را براحتی ربوده بود. کسانی هم که پشت این تهدیدات قرار دارند طیف‌های وسیعی را شامل می‌شوند؛ از دولت‌های بزرگ و کوچک گرفته تا شرکت‌ها، افراد و باندهای جرایم سایبری همگی می‌توانند در ایجاد و گسترش آن‌ها نقش داشته باشند.
راه‌های گسترش این تهدیدات هم چندان محدود نیست؛ حساب‌های جعلی شبکه‌های اجتماعی، تصاویر و ویدیوهای تولید شده توسط هوش مصنوعی، کمپین‌های گروهی یا حتی رباتی و هشتگ‌گذاری تنها تعدادی از تاکتیک‌هایی هستند که برای جذب تعامل، تأثیرگذاری بر مردم، کسب درآمد و آسیب‌رساندن به کار می‌روند.
تهدیدهای دیجیتال و افراد پشت سر آن‌ها از جمله موضوعات جذاب و در دسترس برای تحقیقات هستند. اما این موضوع برای روزنامه نگاران فوریت بیشتری هم دارد؛ زیرا اغلب حملات، به خبرنگاران و سازمان‌های خبری و در تلاش برای خاموش کردن خط تولید گزارش و تضعیف اعتماد به آن‌ها انجام می‌شود. خبرنگاران در سراسر مناطق و زمان‌ها باید تهدیدهای دیجیتال را درک کنند تا بتوانند آن‌ها را افشا و از خود و همکارانشان محافظت کنند.
اما برای شروع به کار و فعالیت در حوزه روزنامه‌نگاری تحقیقی و موضوع مهم تهدیدات دیجیتال بایستی مهارت‌ها و دانش زیادی را کسب کنید. در سلسله یادداشت‌های دیده‌بان سایبری سعی داریم ابزار مورد نیاز برای ورود به این حوزه را در اختیارتان قرار دهیم.
ذهنیت تحقیقی
کار تحقیق دیجیتال به ترکیبی از مشاهده، تجزیه و تحلیل، کشف منبع، ابزار و تکنیک نیاز دارد. این تکنیک‌ها وقتی با روش گزارش‌های سنتی مانند توسعه منبع، جستجو، به دست آوردن اسناد و ارتباطات ترکیب شود، بهترین کارایی را به همراه خواهد داشت. به عبارتی، مهارت‌ها و ابزارهای دیجیتالی هرگز جایگزین گزارش‌های سنتی نمی‌شوند؛ اما آن‌ها تقریباً می‌توانند هر داستانی را تقویت کنند و برای بررسی تهدیدات دیجیتال بسیار مهم هستند.
نقطه شروع کار شما، اتخاذ یک طرز فکر تحقیقی است. شما باید از نقاط آسیب‌پذیر محیط دیجیتال و آسیب‌پذیری‌های درون خود آگاه باشید. به عنوان انسان، رابطه ما با اطلاعات احساسی است و براحتی در معرض سوگیری ناشی از تجربه و عملکردهای شناختی قرار می‌گیریم. روزنامه‌نگاران ممکن است فریب بخورند یا طعمه اثرگذاری کمپین‌های مختلف شوند. این بدان معناست که طرز فکر شما از هر ابزار یا تکنیکی مهمتر است.
ریچاردز جی هویر جونیور در کتاب خود با عنوان «روانشناسی تحلیل هوش» می‌نویسد:
«آنچه مردم درک می‌کنند، چقدر درک آن برایشان آسان است، و اینکه چگونه این اطلاعات را پس از دریافت پردازش می‌کنند، همگی به شدت تحت تأثیر تجربیات گذشته، تحصیلات، ارزش‌های فرهنگی، الزامات نقش‌ها، و هنجارهای سازمانی و همچنین ویژگی‌های اطلاعات دریافتی است.»
بر همین اساس اگر نتوانید این فرآیند را درک و به درستی پردازش کنید نقطه‌ی شروع مناسبی نخواهید داشت.
روزنامه نگاری در درجه اول یک فعالیت ذهنی است. برخی از تصمیمات و اقدامات ما آگاهانه است و پس از گفتگو و مشورت با همکاران، سردبیران، کارشناسان و منابع اتخاذ می‌شود. برخی از این اقدامات وئ تصمیم‌ها خودکار و به عادت یا غریزه متکی هستند. دانیل کانمن در کتاب «تفکر سریع، آهسته فکر کردن» می‌نویسد: «کار ذهنی که تأثیرات، شهودها و بسیاری از تصمیم‌ها را تولید می‌کند، در سکوت در ذهن ما ادامه دارد».
محققین موفق بصورت آگاهانه تلاش می‌کنند تا تصمیمات خود را بررسی و مفروضات، دانش و تجربیاتی که آن‌ها را به اتخاذ چنین تصمیمی هدایت می‌کند شناسایی کنند. آن‌ها به نحوه جمع آوری و تفسیر اطلاعات توجه می‌کنند. شما به عنوان یک روزنامه‌نگار تحقیقی موفق نباید صرفاً به قضاوت‌ها و نتیجه گیری‌های خود فکر کنید؛ بلکه بایستی «به فکر کنند که چگونه قضاوت کرده‌اید و به این نتیجه رسیده‌اید هم توجه داشته باشید.
این طرز فکر با اصل اساسی روزنامه نگاری، یعنی راستی آزمایی مطابقت دارد. روزنامه‌نگاری مبتنی بر یک «رشته تأیید» است؛ بدین معنیکه ما اطلاعات را بدون تأیید اعتبارشان نمی‌پذیریم یا منتشر نمی‌کنیم و این فرآیند در تمام طول تولید گزارش به دفعات تکرار می‌شود.
راستی آزمایی اطلاعات برای هر نوع گزارشی مهم و سودمند است، اما در یک محیط دیجیتالی که با فریب و دستکاری تضعیف شده است، فوریت بیشتری هم دارد. حساب‌های جعلی رسانه‌های اجتماعی، وب‌سایت‌های فریبنده، تبلیغات فریبنده، هشتگ‌های دستکاری شده و... همگی مواردی هستند که اگر اجازه بدهیم توسط آن‌ها فریب بخوریم، نمی‌توانیم تهدیدات را افشا کنیم. به همین خاطر اتخاذ طرز فکر تحقیقی اولین قدم است.
چارچوب ABC
در سال ۲۰۱۹، محققی به نام Camille Francois مقاله ای منتشر کرد که در آن چارچوب «ABC» برای تفکر و بررسی «فریب ویروسی» را تشریح کرد. مدل او از سه عنصر بازیگران دستکاری‌کننده (A: Manipulative Actors)، رفتارهای فریبنده (B: Deceptive Behaviors) و محتوای مضر (C: Harmful Content) برای شروع و پیشبرد یک تحقیق بهره می‌گیرد. او برای توضیح مدل خود بیان می‌کند:
«افراد دستکاری کننده اطلاعات (بازیگران)، رفتارهای فریبنده و محتوای مضر، هر کدام ویژگی‌ها، مشکلات و پیامدهای متفاوتی را ارائه می‌دهد. افراد، رفتار و چارچوب محتوا همگی بر اطلاعات نادرست متمرکز است. اما هرکدام برای بررسی انواع تهدیدات دیجیتال قابل استفاداند. یک تحقیق دیجیتال ممکن است با یک بازیگر خاص، یک قطعه یا مجموعه ای از محتوا، رفتار مشاهده شده یا هر ترکیبی از آن‌ها شروع شود.»
بن نیمو در کتاب «راهنمای راستی‌آزمایی برای اطلاعات نادرست و دستکاری رسانه‌ها» عنوان می‌کند:
«هیچ قانون واحدی برای شناسایی اولین حلقه در زنجیره وجود ندارد. موثرترین استراتژی این است که به دنبال موارد نامتجانس باشید. این موارد می‌تواند یک حساب توییتر باشد که ظاهراً در تنسی (شهری در آمریکا) مستقر است اما در یک شماره تلفن همراه روسی ثبت شده است. این می تواند یک صفحه فیس بوک باشد که ادعا می کند در نیجر مستقر است، اما از سنگال و پرتغال مدیریت می‌شود.»
شاید اولین قطعه‌ی پازل تحقیقات شما محتوایی باشد که نامناسب به نظر می‌رسد، مخصوصاً اگر بصورت فاحش یا آشکار مشکوک بنطر برسد. این محتوا می‌تواند یک پست در رسانه‌های اجتماعی، یک صفحه وب یا حتی یک پیام متنی باشد. چندین شاخص و سؤال وجود دارد که در اینجا می‌تواند به شما کمک کند:
- چه زمانی حساب‌ها ایجاد شده‌اند؟
- چه زمانی محتوا به اشتراک گذاشته می‌شود؟
- چه کسی محتوا را در پلتفرم‌های مختلف تقویت کرده است؟
- وجوه مشترک محتوا در آن پلتفرم‌ها چیست؟
- زمان‌بندی نیز می‌تواند گویا باشد؛ آیا برخی از محتواها در عرض چند دقیقه یا حتی چند ثانیه از حساب‌هایی با ویژگی‌های مشابه به اشتراک گذاشته شده است؟
یک محیط دیجیتالی که در آن تصاویر، فیلم، محتوای وب و پست‌های رسانه‌های اجتماعی به راحتی تولید می‌شوند یا از زمینه‌های مهم حذف می‌شوند، روزنامه‌نگاران را ملزم به احتیاط بیشتری می‌کند. همانطور که در بالا ذکر شد، تأیید در یک محیط دیجیتالی که در آن دستکاری محتوا بسیار آسان و در دسترس است، حیاتی است. در شماره‌های بعدی بیشتر در مورد ویژگی‌های روزنامه‌نگاری تحقیقی در بستر دیجیتال صحبت می‌کنیم و به تکنیک‌های کاربردی آن می‌پردازیم.