در مقاله قبلی با عنوان سوژه‌یابی به سبک روزنامه‌نگاران تحقیقی، بیان کردیم که سوژه‌یابی، اولین و سخت‌ترین مرحله روزنامه‌نگاری تحقیقی است. سوژه‌یابی گاهاً به حدی مشکل و طولانی می‌شود که خیلی از روزنامه‌نگاران، قید گزارش تحقیقی را می‌زنند و به سراغ سایر گزارشات می‌روند. برای ساده‌تر و سریع‌تر شدن سوژه‌یابی، راهکارهایی مثل مشاهده و مطالعه را در مقاله «سوژه‌یابی به سبک روزنامه‌نگاران تحقیقی» پیشنهاد دادیم. حالا اگر با وجود مشکلات، یک سوژه تحقیقی پیدا کردیم، قبل از هر کاری باید آن را از جنبه‌های مختلف بررسی کنیم. گاهاً روزنامه‌نگاران تحقیقی، به دلیل طولانی و سخت بودن مسیر سوژه‌یابی، به محض یافتن سوژه با عجله به سراغ تهیه گزارش می‌روند. اما اگر سوژه، مناسب گزارش تحقیقی نباشد، باعث می‌شود روزنامه‌نگار احساس شکست کند و از روزنامه‌نگاری تحقیقی دست بکشد. پس قبل از هر کاری ابتدا سوژه را به خوبی بررسی کنید و مطمئن شوید که به درد گزارش تحقیقی می‌خورد. برای بررسی و ارزیابی سوژه، راهکارهایی کاربردی وجود دارد.
احساساتی نشوید!
وقتی سوژه‌ای را پیدا می‌کنید که مربوط به رانت‌خواری یک آقازاده است، درباره تبعیضی که علیه مردم اتفاق افتاده است یا با رقم بزرگ یک اختلاس روبه‌رو می‌شوید، ممکن است به حدی عصبانی شوید که دیگر واقعی بودن داستان را بررسی نکنید. در این مواقع، آرامش خود را حفظ کنید و به خودتان یادآوری کنید که از نظر اخلاقی باید به اصول اولیه خبرنگاری پایبند باشید؛ بنابراین نباید بدون مطمئن شدن از حقیقیت داستان آن را گزارش کنید. هم‌چنین برای کنترل احساسات، حتماً از همکاران خود درباره‌ی سوژه، مشورت بگیرید و نظر آن‌ها درباره احتمال واقعی بودن داستان را بپرسید.
گزارش تحقیقی، شکایت شخصی نیست!
برای بررسی سوژه تحقیقی، حتماً به این مورد توجه کنید که یک فرد، ممکن است نماینده‌ی جامعه نباشد؛ یعنی وقتی تجربه یک فرد، سوژه‌ی شماست، ابتدا بررسی کنید که چه تعداد افراد دیگری تحت تأثیر این موضوع قرار گرفته‌اند یا ممکن است قرار بگیرند. اگر فقط یک مورد واحد اتفاق افتاده است، آن سوژه ارزش گزارش ندارد چون گزارش شما به یک شکایت شخصی تبدیل می‌شود. اما اگر افراد مشابه هم تحت تأثیر قرار دارند، آن سوژه برای گزارش، مناسب است.
برای مثال اگر در یک اداره‌ی دولتی، مشکلاتی برای یک خانم پیش آمده و این سوژه به دست شما رسیده است. شما ابتدا بررسی کنید که مشکل فقط برای آن خانم است یا دیگران هم که شرایط مشابهی دارند با این مشکلات مواجه هستند؛ یعنی در آن اداره برای همه‌ی خانم‌ها مشکل ایجاد می‌کنند و یا این خانم، معلم است و این مشکلات را برای همه‌ی معلم‌ها به وجود می‌آورند یا این خانم تحصیلات پایینی دارد و آن اداره برای همه افراد با تحصیلات کم، مشکل ساز است. در این صورت می‌توانید تبعیض آن اداره علیه یک گروه خاص مثل معلم‌ها را با محوریت سوژه ابتدایی خود، یعنی آن خانم، گزارش کنید. برای این کار دلایل اتفاقی که برای سوژه شما اتفاق افتاده را با دقت بررسی کنید و با افراد مختلف صحبت کنید و مطمئن شوید گزارش شما، روایتگر مشکل بخشی از مردم است نه داستان یک مشکل شخصی. شما روایتگر مسئله‌اید نه یک مشکل شخصی!
جزئی از یک پروژه تخریب نشوید!
در بررسی سوژه تحقیقی، مهم‌ترین کار، ارزیابی منبع است. شما باید کسی که به شما اطلاعات می‌دهد را به خوبی شناسایی کنید و کاملا از نیت و هدف او آگاه شوید. چون خیلی از اوقات، اطلاعات غلطی را با هدف تخریب یک فرد یا یک سازمان به شما می‌دهند. برای مثال ممکن است اطلاعاتی درباره فرار مالیاتی یک تاجر شناخته‌شده به دست شما برسد که قطعا سوژه بسیار خوبی برای گزارش تحقیقی است اما در بررسی منبع، متوجه می‌شوید که این اطلاعات را نامزد سابق او به شما داده است. در این مورد شما باید صحت اطلاعات را به دقت بررسی کنید چون احتمال دارد منبع شما با هدف انتقام‌جویی، اطلاعات غلط به شما داده باشد. بنابراین در ارزیابی سوژه حتما انگیزه منبع را بررسی کنید.
فساد، فردی یا سیستمی
بسیاری از سوژه‌هایی که یک روزنامه‌نگار تحقیقی به آن‌ها دست پیدا می‌کند، درباره‌ی فساد است. در سوژه‌های مربوط به فساد علاوه بر نکات قبل، باید نکته مهم دیگری را نیز رعایت کنید. فساد در سازمان‌های دولتی دو حالت دارد؛ در حالت اول یک فرد با قدرتی که در اختیار دارد، فساد ایجاد کرده اما در حالت دوم فساد در تمام ساختارها و معادلات آن سازمان ریشه دوانده است. اگر حالت دوم اتفاق افتاده باشد و شما فقط فساد آن فرد را گزارش کنید آن فرد برکنار و مجازات می‌شود اما فرد جایگزین هم با توجه به ساختار، فاسد خواهد شد با این تفاوت که از تجربه نفر قبلی استفاده می‌کند و دیرتر فسادش افشا خواهد شد. بنابراین در بررسی سوژه‌های فساد، حتماً توجه کنید که اگر فساد سیستمی است، در گزارش خود علاوه بر فرد فاسد به ساختار فسادزا هم اشاره کنید.
ارزیابی سوژه به سبک روزنامه‌نگار تحقیقی
شما به عنوان یک روزنامه‌نگار تحقیقی با سختی خیلی زیاد به یک سوژه دست پیدا می‌کنید. اما این سختی نباید باعث شود بدون بررسی کافی، آن سوژه را گزارش کنید. حتما سوژه را از جهات مختلف ارزیابی کنید و مطمئن شوید که داستان آن سوژه برای گزارش تحقیقی مناسب و واقعی است. برای این کار در برخورد با سوژه‌های مختلف، احساسات خود را کنترل کنید، با افراد باتجربه مشورت کنید واز انگیزه‌های منبع آگاه شوید. هم‌چنین سوژه‌هایی را که مربوط به مشکلات شخصی افراد هستند را کنار بگذارید و فقط به مشکلات و معضلات مردم بپردازید. هم‌چنین در ارزیابی سوژه‌های مربوط به فساد، بررسی کنید فساد فردی است یا سیستمی و با توجه به آن گزارش خود را کامل کنید. با رعایت این نکات، می‌توانید سوژه‌های مناسب‌تری برای گزارش تحقیقی خود انتخاب کنید.