روزنامه‌نگاری علمی یک زیرگروه ویژه از روزنامه‌نگاری است؛ به این علت که روزنامه‌نگاران علمی باید دو تخصص داشته باشند. تخصص اول در حوزه علمی است. متخصصی که می‌تواند مطالب دقیق و پیچیده را در زمینه‌های علمی و تحقیقاتی بخواند و درک کند. تخصص دوم در حوزه روزنامه نگاری است. او وظیفه دارد که دانش‌های پیچیده را به روشی آسان و قابل فهم برای مردم ارائه کند.
روزنامه‌نگاری علمی مانند کلیدی برای گنجینه‌ی علم است که بوسیله‌ی آن میشود دانش و ایده‌های علمی را به افراد عادی منتقل کرد. در نتیجه مردم از پیشرفت‌های علم و فناوری آگاه میشوند و در موقعیتی قرار میگیرند که با اعتماد به نفس، شجاعت و ایمان، با خشکسالی، گرسنگی، بیماری‌ها و دیگر آسیب‌های اجتماعی -مانند خرافات- مبارزه کنند.
علاوه بر این، دانشمندان به‌طور مستمر در حال انجام تحقیقات برای بدست آوردن دانش و فناوری‌های جدید هستند. به دست آوردن دانش علمی و گزارش آن به رسانه‌های جمعی به زبانی که برای افراد غیرمتخصص قابل درک باشد، روزنامه‌نگاری علمی است. روزنامه‌نگاران علمی ممکن است در رابطه با یافته‌های جدید و نوآوری‌ها گزارش بنویسند؛ یا از طریق یافته‌های قدیمی برای توضیح یک موضوع معاصر یا پرطرفدار استفاده کنند. روزنامه‌نگار علمی باید اطلاعات علمی را ساده‌سازی کند تا مخاطبان بتوانند آن‌ها را درک کنند. یک گزارش علمی به جای بررسی ابعاد سیاسی-اجتماعی یک موضوع، بر روی علم تمرکز می‌کند.
یک گزارش خبری را در نظر بگیرید در رابطه با گردبادی که برای اولین بار در ۵۰ سال گذشته ایجاد شده است و مخاطبان را می‌ترساند. این گزارش را نمی‌توان لزوما یک گزارش علمی دانست. گزارش در رابطه با اینکه چرا گردباد در این مقطع زمانی ایجاد شده است و برای آیندگان چه معنایی دارد، یک گزارش علمی است.
اصول اولیه
به خاطر داشته باشید که روزنامه‌نگاری علمی مبتنی بر شواهد علمی است. روزنامه‌نگاران علمی ملزم به رعایت اصول اخلاق حرفه‌ای و الزامات سازمانی هستند تا صحت اطلاعات را قبل از انتشار تایید کنند. اگر قرار است مردم از اطلاعات شما برای تصمیم‌گیری‌های مهم زندگی استفاده کنند، منبع شما باید معتبر باشد و شما باید آن را به‌طور دقیق تفسیر و گزارش کنید.
در روزنامه‌نگاری علمی در رابطه با شواهد علمی و چگونگی ارتباط آن‌ها با زندگی انسان گزارش نوشته میشود. شما می‌توانید در رابطه با یافته‌های علمی جدید گزارش تهیه کنید یا از یافته‌های علمی قدیمی برای توضیح تحولات فعلی استفاده کنید. روزنامه‌نگاران علمی شاید ندانند که اطلاعات ارائه شده توسط یک پژوهشگر به عنوان یافته‌هایی معتبر شناسایی میشوند یا نه. بنابراین مهم است که مشخص شود آن اطلاعات از روش‌های معمول پژوهشگران برای تایید اطلاعات عبور کرده است یا نه. در واقع برخی پژوهشگران با عجله در انتشار اطلاعات به‌صورت آنلاین یا فرستادن اطلاعات به روزنامه‌نگاران، باعث ترویج اطلاعات نادرست میشوند.
روش صحیح و قابل قبول در بین پژوهشگران برای اعلام یافته‌های پژوهشی‌شان، نگارش مقاله پژوهشی و انتشار آن در یک مجله معتبر است. در مقاله، پیشینه تحقیق، روش‌های تحقیق، نتایج و پیامدهای آن نتایج را توضیح می‌دهند.
قبل از انتشار مقاله، مجله آن مقاله را در اختیار سایر متخصصان آن حوزه قرار می‌دهد تا ببینند که تحقیق با روش‌های صحیح انجام شده است و شواهد کافی برای نتیجه‌گیری پژوهشگر وجود دارد یا نه. به این فرایند «داوری تخصصی» می‌گویند. بنابراین قبل از نوشتن گزارش در رابطه با یافته‌های یک پژوهشگر، روزنامه‌نگار علمی باید بررسی کند که آیا این یافته‌ها در یک مجله معتبر بررسی و منتشر شده است یا نه. البته عدم داوری تخصصی لزوما به معنای نادرست بودن یافته‌های پژوهشی یک پژوهشگر نیست؛ اما بهتر است احتیاط کنید و از یافته‌های پژوهشی که در یک مجله علمی معتبر منتشر نشده‌اند، در گزارش استفاده نکنید.
این اصل را، هم زمانی که در رابطه با یافته‌های جدید گزارش می‌نویسید و هم زمانی که از یافته‌های قدیمی برای یک موضوع جدید استفاده می‌کنید، در نظر داشته باشید. اگر پژوهشگری یافته‌هایش را برای شما ارائه کرد، از او بپرسید که آیا یافته‌هایش در مجله‌ای منتشر شده است یا نه. همچنین اگر پژوهشگری در رابطه با یک موضوع، تحقیقی را مبنای استدلال خود قرار داد، از او بپرسید که آن تحقیق در یک مجله معتبر منتشر شده است یا نه. انتشار در یک مجله معتبر به این معناست که آن اطلاعات توسط سایر متخصصان بررسی شده است. وقتی یک پژوهشگر تصمیم می‌گیرد که یافته‌هایش را در مجله معتبری منتشر نکند، باید از تصمیم او تعجب کنید!
یادگیری روزنامه نگاری علمی
راه‌های زیادی وجود دارد تا به یک روزنامه‌نگار علمی خوب تبدیل شوید اما همه‌ی آن راه‌ها به علاقه‌ی یک روزنامه‌نگار به گزارش‌نویسی در رابطه با علم و تمایل او به یادگیری بستگی دارد. برای اینکه یک روزنامه‌نگار علمی موفق باشید، به درک اصول و روش‌های علمی و شیوه‌های روزنامه‌نگاری نیاز دارید. کشورهای در حال توسعه دوره‌های آموزشی کمی دارند که روزنامه‌نگار علمی تربیت کنند. برای مثال بسیاری از روزنامه‌نگاران علمی موفق در آفریقا، یا روزنامه‌نگارانی هستند که در رابطه با آن علم تحصیل کرده‌اند یا پژوهشگرانی هستند که روزنامه‌نگاری یاد گرفته‌اند.
تعدادی از روزنامه‌نگاران علمی هم هستند که در اصل نه پژوهشگر هستند و نه روزنامه‌نگار اما مایل بودند که هر دو را یاد بگیرند. در اینجا به چند روش برای یادگیری روزنامه‌نگاری علمی اشاره خواهیم کرد.
- در دوره‌های مهارتی برای روزنامه‌نگاران شرکت کنید.
- تمرین کنید؛ هر چه گزارش‌های علمی بیشتری بنویسید، کارتان بهتر میشود.
- برخی دانشگاه‌ها روزنامه‌نگاری علمی را در برنامه‌ی درسی خودشان گنجانده‌اند.
- در کنفرانس‌هایی مانند کنفرانس جهانی روزنامه‌نگاران علمی شرکت کنید. برخی از برگزارکنندگان کنفرانس‌ها ممکن است هزینه‌ی سفر و اقامت نمایندگانی را که امکان شرکت در کنفرانس ندارند، فراهم و از آنان حمایت کنند.
- اخبار علمی را به صورت آنلاین دنبال کنید تا از کار سایر روزنامه‌نگاران تجربه کسب کنید و به‌روز باشید. اگر پیشرفت‌های علمی را به‌طور منظم دنبال نکنید، متوجه یافته‌های جدید نمی‌شوید. انجمن‌های علمی را به‌صورت آنلاین از طریق توییتر، فیس‌بوک، وبلاگ‌ها و... دنبال کنید.
- فقط شروع کنید! منتظر نباشید. یکی از بهترین شکل‌های آموزش، بازخورد روزانه است که هنگام ارائه و ارسال گزارش به سردبیرتان دریافت می‌کنید.
- یک مربی پیدا کنید تا شما را راهنمایی کند.
در رابطه با چه موضوعاتی بنویسید؟
در این قسمت به راه‌هایی برای پیدا کردن ایده‌ی گزارش اشاره خواهیم کرد.
- به یافته‌های تحقیقاتی جدید توجه کنید. می‌توانید با عضویت در سایت‌های خبری علمی مانند Eureka Alert و AlphaGalileo، بررسی سایت‌های مجلات معتبر علمی یا خرید اشتراک در موسسات تحقیقاتی، در مورد یافته‌های جدید اطلاعات کسب کنید.
- در مورد مسائلی که می‌بینید، احساس می‌کنید یا می‌شنوید پرس‌وجو کنید و به‌دنبال توضیحات علمی باشید. برای مثال مگی ویلیامز، روزنامه‌نگار علمی، گزارشی در رابطه با استفاده کردن از تلفن همراه در هواپیما نوشته است. او پرس‌وجو کرد که چرا در هواپیما از مردم خواسته میشود که تلفن‌های همراه خود را خاموش کنند. سپس به دنبال پژوهشگری گشت تا توضیح دهد تلفن همراه چگونه کار می‌کند و چگونه در طول پرواز مشکل ایجاد می‌کند. نتیجه‌ی این تحقیقات، یک گزارش آموزنده و جالب است.
- می‌توانید با توضیح علمی یک حادثه یا اتفاق شروع کنید.
- مراقب تحولات سیاسی محلی، ملی و بین‌المللی مرتبط با علم باشید.
- به‌دنبال کاربرد عملی موفقیت‌آمیز علم و فناوری باشید. (مثلا پیش بینی های آب و هوا)
- در رابطه با این موضوع که چه اتفاقی برای پژوهشگران افتاده است، بنویسید.
- بحث‌ها و مناقشات علمی خبرساز میشوند. برای مثال سازمان ملل هشدار می‌دهد که تغییرات آب و هوایی بر امنیت تاثیر می‌گذارد اما آمریکا این مسئله را نادیده می‌گیرد.
چگونه می‌توانید اطلاعات بدست بیاورید؟
- یک گزارشگر علمی خوب باید بداند چگونه و از کجا اطلاعات بدست بیاورد. در سایت‌های علمی مانند Eureka و AlphaGalileo عضو شوید. این‌ها مطالب علمی را به شما ارائه می‌دهند.
- ارتباطات خود را تقویت کنید. در روزنامه‌نگاری علمی هم مانند دیگر شاخه‌های روزنامه نگاری، به منابع انسانی و دیجیتالی احتیاج دارید. بنابراین پژوهشگران منابع بسیار مهمی برای کسب اطلاعات، دیدگاه و توصیه برای شما خواهند بود. با آن‌ها قرار ملاقات‌های حضوری یا آنلاین ترتیب دهید. وقتی به اطلاعاتی از پژوهشگران نیاز دارید، اگر با کسانی ارتباط بگیرید که قبلا با آن‌ها ملاقات داشته‌اید، موفق‌تر خواهید بود. موفقیت شما در روزنامه‌نگاری علمی تا حد زیادی تحت تاثیر توانایی شما در ایجاد ارتباطات با پژوهشگران قرار دارد. از آن‌ها بخواهید زمانی که اتفاق جالبی در حوزه فعالیتشان رخ می‌دهد، به شما اطلاع بدهند. همچنین زمانی که در رابطه با یک موضوع پرس‌وجو می‌کنید، به کمک آنان احتیاج خواهید داشت.
- لازم نیست این ارتباطات در یک فرایند رسمی صورت بگیرد. هر بار که یک پژوهشگر را ملاقات می‌کنید، فرصتی است تا خودتان را معرفی کنید و شماره تماسی رد و بدل کنید. (مثلا در یک رویداد علمی)
- به‌صورت مستقیم یا از طریق کانال‌های دیگری مانند Google Alerts در منابع خبری علمی اشتراک تهیه کنید. در روزنامه‌نگاری، گزارش‌ها به ندرت جامع هستند.
- در جلسات علمی شرکت کنید تا دانش بیشتری کسب کنید و ارتباطتان را با پژوهشگران بیشتر کنید.
- افرادی را که نامشان در تحولات علمی دیده میشود، پیدا کنید.
توصیه‌های روزنامه‌نگاران علمی
در مارس سال ۲۰۱۸، پروژه‌ی Script یک میزگرد تشکیل داد تا در رابطه با راه‌های پیشرفت روزنامه‌نگاری علمی بحث کنند. در ادامه به برخی توصیه‌ها اشاره خواهیم کرد.
نیک پرکینز، مجری برنامه:
روزنامه‌نگاری علمی فقط یک تحقیق نیست. روزنامه‌نگاری علمی در رابطه با چگونگی تاثیر علم بر زندگی انسان‌هاست. ما باید هم علم را انسانی کنیم و هم گزارش‌ها را علمی کنیم. یعنی در انسانی کردن علم، شما علم را دارید و انسان‌ها را وارد آن علم می‌کنید. در علمی کردن گزارش شما یک گزارش انسانی دارید و علم را وارد آن می‌کنید.
بونیتا اوساما از SciDev.Net :
تعداد گزارشگران علمی زیاد نیست. بحث اصلی این است که آیا می‌توانیم علم را به روش جالبی که برای مخاطب جذاب باشد ارائه کنیم؟ اگر داستان را برای مادربزرگتان تعریف کردید و او توانست گزارش شما را به‌خوبی متوجه شود، شما گزارش خوبی نوشته‌اید. تمرین کردن کافی نیست. روزنامه‌نگاران برای آنکه بتوانند گزارش خوبی ارائه کنند، نیاز به راهنمایی دارند.
هارونا ادریس، Radio Nigeria:
ما باید روی علمی تمرکز کنیم که مستقیما بر زندگی مردم تاثیر می‌گذارد. باید توضیح دهیم که چگونه یک علم خاص بر روی مردم تاثیر می‌گذارد. یک فرد معمولی می‌خواهد بداند که چگونه نور را به زندگی خود بیاورد. او علاقه‌ای ندارد در رابطه با اصطلاحات فنی درباره عملکرد باتری بداند!