باب وودوارد یکی از سردبیران Washington Post است که از سال ۱۹۷۱ در آنجا مشغول به کار است. او تاکنون دو جایزه‌ی پولیتزر دریافت کرده است. اولین جایزه را سال ۱۹۷۳ برای پوشش رسوایی واترگیت که باعث کناره‌گیری ریچارد نیکسون از ریاست جمهوری ایالات متحده شد، گرفت و جایزه دوم را سال ۲۰۰۳ دریافت کرده است. همچنین کتاب او با نام «همه مردان رئیس جمهور» در صدر فهرست کتاب‌های پر فروش قرار گرفت و نسخه سینمایی آن کتاب هم در سال ۱۹۷۶ به کارگردانی آلن جی پاکولا ساخته شد. در این متن، باب وودوارد به ارائه توضیحاتی در خصوص ژورنالیسم تحقیقی و راه‌های موفقیت در آن پرداخته است.
روزنامه‌نگاری تحقیقی چیست؟
روزنامه‌نگاری بخشی حیاتی از یک جامعه آزاد و دموکراتیک است و از میان انواع مختلف روزنامه‌نگاری، شاید هیچکدام مهم‌تر از روزنامه‌نگاری تحقیقی نباشند. روزنامه‌نگاری تحقیقی نوری به تاریک‌ترین زوایای جهان می‌تاباند. گزارش‌های تحقیقی بزرگ در جامعه بحث ایجاد می‌کنند، در رابطه با سیاست اطلاعات می‌دهند و تاریخ را شکل می‌دهند.
اکثر مردم وقتی به روزنامه‌نگاری فکر می‌کنند، گزارش‌های خبری روزانه به ذهنشان می‌رسد. با این حال روزنامه‌نگاری تحقیقی در مقیاس بسیار بزرگتری اتفاق می‌افتد. اغلب چندین روزنامه‌نگار تحقیقی و سردبیر، ماه‌ها یا حتی سال‌ها کار می‌کنند تا یک گزارش تحقیقی تولید کنند. آن چیزی که روزنامه‌نگاری تحقیقی را متمایز می‌کند، تمرکز شدید آن بر روی یک موضوع واحد، مانند فساد سیاسی یا تخلفات شرکت‌هاست.
تفاوت روزنامه‌نگاری و روزنامه‌نگاری تحقیقی چیست؟
روزنامه‌نگاران تحقیقی فهرستی از منابع مختلف ایجاد می‌کنند و طی دوره‌ای طولانی اعتماد آن‌ها را جلب می‌کنند. آن‌ها مصاحبه‌های گسترده‌ای انجام می‌دهند و در اعماق آرشیوها و اسناد عمومی کاوش می‌کنند تا اسنادی پیدا کنند که حقایق پنهان را آشکار کند. بر خلاف روزنامه‌نگاران که گاه نظرات و بررسی‌های شخصی شان را در گزارش عنوان می‌کنند، روزنامه‌نگاران تحقیقی باید دیدگاه شخصی‌شان را از نوشته‌هایشان دور نگه دارند. این نوع از روزنامه‌نگاری در سازمان‌های بزرگ خبری در جهان مانند New York Times، Washington Post و Wall Street Journal نقش بسیار مهمی دارند.
چگونه یک گزارش تحقیقی بنویسیم؟
گزارش تحقیقی شامل جمع‌آوری، تایید و ارزیابی اطلاعات است؛ اما در مقیاسی بسیار بزرگتر از جمع‌آوری اخبار روزانه. مرحله تحقیق می‌تواند ماه‌ها یا سال‌ها بر روی یک موضوع واحد مانند فساد سیاسی یا تخلفات شرکتی ادامه پیدا کند. بیشتر گزارش‌های تحقیقی در قالب یک یا چند گزارش بلند نوشته می‌شوند. در ادامه گام‌هایی برای نوشتن یک گزارش تحقیقی ویژه با نکات و توصیه‌های وودوارد آورده شده است.
قدم اول: پیدا کردن یک موضوع
روزنامه‌نگاران مستقل معمولا موضوع‌های خود را پیدا می‌کنند و سپس به سازمان خبری ارائه می‌کنند. این در حالی است که روزنامه‌نگاران داخل سازمان‌های خبری معمولا موضوعاتی را که توسط سردبیر به آن‌ها داده شده است، دنبال می‌کنند. در اینجا چند نکته وجود دارد که هنگام پیدا کردن موضوع باید در نظر داشته باشید:
- به سوءاستفاده از قدرت توجه کنید. ریشه‌ی اصلی بسیاری از گزارش‌های عمیق، سوءاستفاده از قدرت است. به سازمان‌های دولتی، شرکت‌های بزرگ و افرادی که در جامعه قدرت دارند، توجه کنید.
- موضوعی پیدا کنید که شما را شگفت‌زده کند. یکی دیگر از جنبه‌های یک گزارش تحقیقی خوب، عنصر غافلگیری است. وودوارد به این گزارش‌ها می‌گوید «بیکن سردکن»؛ بدین معنا که اگر هنگام خواندن یک گزارش، صبحانه می‌خورید، گزارش آنقدر شگفت‌انگیز است که بیکن روی چنگال شما نخورده باقی می‌ماند و سرد می‌شود!
- گزارش‌های تحقیقی دیگر را هم بخوانید.
قدم دوم: اسناد و مدارک پیدا کنید
منابع مکتوب -اسناد و یادداشت‌ها- به گزارش شما اقتدار می‌دهند. برای لحظه‌ای که صحت گزارش شما زیر سوال می‌رود، داشتن اسناد ضروری است. در اینجا چند نکته برای پیدا کردن اسناد مورد نیاز وجود دارد:
- مدارک را بخواهید! به خاطر داشته باشید که درخواست مدارک با توجه به قانون آزادی اطلاعات FOIA اغلب زمان زیادی می‌برد. بنابراین بخش مهمی از گزارش شما این است که مستقیما از مردم بخواهید که اسناد را با شما به اشتراک بگذارند.
- به دنبال تمام راه‌ها بگردید. به این فکر کنید که چه اسناد پنهانی ممکن است وجود داشته باشد و چگونه می‌توانید به آن‌ها دسترسی پیدا کنید. به این فکر کنید که چگونه اعتماد کسی را به دست بیاورید تا فایل‌هایی که باید ببینید را به شما نشان بدهد. دو لیست تهیه کنید: یکی لیست اسنادی که فکر می‌کنید ممکن است به آن‌ها نیاز داشته باشید و دوم تاکتیک‌هایی که می‌توانید برای بدست آوردن آن‌ها استفاده کنید.
- همه‌ی اسناد خودتان را سازماندهی و ذخیره کنید. از آن‌ها کپی‌برداری کنید و همه چیز را نگه دارید. از این کار پشیمان نخواهید شد.
قدم سوم: منابع را پیدا کنید و با آن‌ها مصاحبه کنید
وودوارد به همه روزنامه‌نگاران توصیه می‌کند که رویکردی مداوم، صبورانه و محترمانه در برخورد با منابع انسانی داشته باشند. در این مسیر:
- به دنبال تمام شاهدان بگردید. به هر یک از آن‌ها ایمیل بزنید و زمانی را برای ملاقات در آینده نزدیک مشخص کنید. در ایمیل، خودتان را به صورت مختصر معرفی کنید و ایده‌تان را با جزئیات برایشان توضیح دهید. توضیح دهید که چرا می‌خواهید این گزارش را بنویسید. در نهایت از آن‌ها بپرسید که آیا می‌توانند به شما کمک کنند یا خیر. اگر بعد از گذشت چند روز پاسخ شما را ندادند، آماده باشید تا با آن‌ها تماس بگیرید یا درِ خانه‌شان را بکوبید. طوری برنامه‌ریزی کنید که حداقل دو ساعت را با هر یک از آن‌ها بگذرانید (یا هر قدر که به شما فرصت دادند). با توجه به آنکه می‌خواهید چندین مصاحبه انجام دهید، مطمئن شوید مکانی را انتخاب کرده‌اید که منبع در آن جا احساس راحتی کند.
- مصاحبه را با این پیش‌فرض انجام دهید که منبع شما در رابطه با همه چیز صحبت کند. به ترتیب زمانی بر اساس چیزی که اتفاق افتاده است، حرکت کنید و از پرسیدن سوالاتی که منبع شما را تحریک می‌کند، نترسید.
- سوالاتتان را به وضوح دنبال کنید. دلیل را بپرسید؛ دوباره بپرسید که چرا؛ پیگیری کنید تا تمام اطلاعات مورد نیازتان را بدست بیاورید. همچنین می‌توانید با افراد دیگر مصاحبه کنید و پاسخ‌های یک منبع را با منبع دیگر مقایسه کنید و سوالات بعدی را بپرسید.
قدم چهارم: گزارش را با رعایت نکات زیر بنویسید
- هر روز بنویسید. نظم دادن به کارتان و نوشتن روزانه بسیار مهم است. خودتان را موظف کنید که هر روز تعداد مشخصی کلمه بنویسید.
- یک پیش‌نویس تهیه کنید. قبل از آن که همه چیز را بنویسید یک پیش‌نویس داشته باشید. در رابطه با نحوه‌ی نوشتن خیلی حساس نباشید. قرار است که بعدا آن را بازنویسی و تایپ کنید. نوشتن چیزهایی که اکنون می‌دانید، به شما ضعف‌های کار را نشان می‌دهند. وودوارد یک «قانون ۶» دارد. بر اساس این قانون، یک گزارش باید حداقل ۶ عنصر قوی داشته باشد.
- یکی دیگر از راه‌های عالی ارزیابی گزارش، دریافت واکنش از خواننده‌ی مورد اعتمادتان است. از او بپرسید چه سوالاتی دارد؟ چه مسائلی معنا ندارد؟
- در رابطه با ساختار گزارشتان تصمیم بگیرید. گزارش‌های خبری و نوشته‌های ویژه باید ساختار متفاوتی داشته باشند. در یک خبر، پاراگراف اول به خوانندگان اطلاعات کاملی می‌دهد؛ اما در یک گزارش ویژه شما باید گزارش را درست از میانه‌ی یک لحظه‌ی مهم دراماتیک شروع کنید تا توجه خوانندگان را جلب کنید. سپس می‌توانید به ابتدای داستان برگردید و رویدادها را به ترتیب توالی زمانی، در گزارش بنویسید.
قدم پنجم: گزارشتان را صیقل بدهید
وودوارد این مرحله از نوشتن گزارش را بسیار حائز اهمیت می‌داند. این مرحله زمانی است که شما داستانتان را بررسی می‌کنید و آن را دقیق‌تر می‌کنید. برخی نکات که می‌بایست مدنظرتان باشد، به شرح زیر است.
- از جزئیات برای افزایش اعتبار استفاده کنید. جزئیات و تاریخ‌های مشخص به نوشته‌ی شما اعتبار می‌بخشد و به مخاطبان شواهد ملموسی ارائه می‌کند.
- از قیدهای مطلق بپرهیزید. استفاده کردن از کلماتی مانند «هرگز» یا «همیشه» در صورتی که یک نمونه مخالف پیش بیاید، ممکن است کار شما را به خطر بیندازد.
- سعی کنید کار خود را با صدای بلند بخوانید؛ شنیدن اشتباهات اغلب آسان‌تر از خواندن آن‌هاست.
- اولین پیش‌نویس را به یک خواننده یا همکار مورد اعتماد نشان دهید. فردی را انتخاب کنید که منصف اما منتقد باشد. یک منتقد خوب کار شما را بهتر می‌کند. توصیه‌های او را جدی بگیرید.
اخلاق در روزنامه‌نگاری
اخلاق در روزنامه‌نگاری ارزش مشترک تمام خبرنگاران است. برخی اصول اخلاقی رایج عبارتند از: راستگویی، استقلال، انصاف، پاسخگویی عمومی و به حداقل رساندن آسیب‌ها. بیشتر سازمان‌های خبری قوانین مکتوب خودشان را دارند. با این حال همه‌ی آن‌ها در چند اصل کلیدی مشترک هستند: آن‌ها از خبرنگاران می‌خواهند که به دنبال حقیقت باشند، در راستای منافع عمومی حرکت کنند و آسیب را به حداقل برسانند. در ادامه به برخی دیگر از این اصول اشاره می‌کنیم.
- صداقت: خبرنگاران موظف هستند تا «حقیقت» را دنبال کنند و آن را تا حد امکان «دقیق» گزارش کنند. این کار به تلاش بسیاری نیاز دارد؛ این به معنای آن است که روزنامه‌نگار باید تمام تلاشش را برای پیدا کردن تمام حقایق مربوط به یک گزارش بکند. البته باید تمام اطلاعات را منابع دیگر هم تایید کنند.
- استقلال: روزنامه‌نگاران نباید موضع سیاسی خاصی بگیرند و نباید به نمایندگی از یک گروه خاص اقدامی انجام دهند. هرگونه وابستگی سیاسی یا سرمایه‌گذاری مالی که ممکن است در موضوعی که راجع به آن نوشته می‌شود تضاد منافع ایجاد کند، باید به اطلاع سردبیر و مخاطبین رسانده شود. برخی از سازمان‌ها به این اصل «بی‌طرفی» می‌گویند اما برخی دیگر این اصطلاح را رد می‌کنند زیرا خود را طرف مردم و منافع عمومی می‌دانند.
- انصاف: خبرنگاران علاوه بر مستقل بودن باید انصاف و تعادل را در گزارش‌های خود نشان دهند. اکثر گزارش‌ها بیش از یک طرف دارند. روزنامه‌نگاران نباید دو دیدگاه متفاوت را در شرایطی قرار دهند که یک دیدگاه اسناد کافی نداشته باشد.
- پاسخگویی عمومی: سازمان‌های خبری باید برای حرف مخاطبین خود اهمیت قائل شوند. برای اینکه مخاطبان بتوانند آن‌ها را پاسخگو بدانند، روزنامه‌نگاران باید مسئولیت سخنانشان را بر عهده بگیرند. وقتی خبرنگاران اشتباهی را منتشر می‌کنند، لازم است آن را اصلاح کنند.
- به حداقل رساندن آسیب: هر واقعیتی که قابل انتشار است نباید منتشر شود! اگر میزان آسیبی که ممکن است در نتیجه افشای خبر به افراد –به‌ویژه کودکان- وارد شود بیش از منافع عمومی آن باشد، ممکن است خبرگزاری‌ها تصمیم بگیرند تا گزارش را منتشر نکنند. گاهی این مسئله به درستی مورد توجه قرار نمی‌گیرد؛ با این حال در مسائل مربوط به امنیت ملی، جایی که ممکن است در خطر باشد بسیار بزرگتر است!
- پرهیز از افترا: این یک الزام قانونی و اخلاقی برای روزنامه‌نگاران است. روزنامه‌نگاران نمی‌توانند اظهارات نادرست را که به اعتبار یک فرد آسیب می‌زند منتشر کنند. در اکثر حوزه‌های قضایی اظهاراتی که واقعی باشند، افتراآمیز نیستند. بنابراین روزنامه‌نگاران می‌توانند با بررسی دقیق حقایق از خودشان محافظت کنند.
- عدم سرقت ادبی: روزنامه‌نگاران هرگز نباید سرقت ادبی کنند. اگر از اطلاعات رسانه یا روزنامه دیگری استفاده می‌کنید، باید حتما منبع را ذکر کنید.
توافق بر سر اصول اخلاقی روزنامه‌نگاری آسان است؛ اما استفاده از آن‌ها در زندگی واقعی دشوار!